Raven en kraaien; van godenvogels tot duivelskinderen

Nooit is de irrationele angst van de mens voor krijsende, groepsgewijs oprukkende vogels zó sterk verbeeld als in Alfred Hitchcocks The Birds. En al deden er ook andere vogels mee; de hoofdrol was weggelegd voor kraaien. Ze hebben – in het spoor van raven – door de eeuwen heen al een slechte reputatie. En in het spoor van kraaien ook die andere kraaiachtigen: roek, kauw, ekster en gaai. Duik in die eeuwen aan geschiedenis en je mond valt open van verbazing, je knijpt je lippen tot streepjes bij het lezen over moord en verminking, maar je kunt ook vaak een glimlach niet onderdrukken bij staaltjes van goedgelovigheid en kwakzalverij.

Koop een hele goeie vogelgids, doe een paar cursussen en ga vooral vaak op excursie met een gedreven vogelaar: het beste recept om de belangrijkste vogels door en door te leren kennen. Zou je denken. Maar het is niet helemaal waar, zo min als je de mens totaal leert kennen uit een solide anatomieboek.

Van alle dieren in het wild zijn vogels het meest verknoopt met ons mensenbestaan. Weinig dieren hebben in de cultuur van, zeg maar rustig, alle volkeren zóveel invloed gehad, zóveel stof tot verhalen, mythes en sprookjes geleverd als vogels. Van de machtige arend tot de kwetsbare duif en alle soorten daartussen. Geen enkele vogelfamilie echter heeft zó’n zwaar stempel op de menselijke geschiedenis gedrukt als de kraaiachtigen, de raaf voorop.

Raven leerden de mens, volgens de Bijbel, om hun doden te begraven. Toen Kain dagenlang had rondgesjouwd met het rottende lijk van zijn vermoorde broer Abel, stuurde God raven om hem de kunst van begraven te leren. Eén raaf doodde een ander en krabde daarna een graf uit, legde zijn dode soortgenoot erin en bedekte hem met aarde.

Bij de oude Egyptenaren deden raven dienst als boodschappers. Ze stonden in hoog aanzien. En volgens tal van overleveringen was de raaf vroeger wit; in Scandinavië zou dat tot zeker de zeventiende eeuw de gewoonste zaak zijn geweest. De Vikingen gebruikten op hun rooftochten raven als ‘kompas’: zoals de duif op Noah’s ark. Van die arkduiven-rol bestaat ook weer een raven-variant.

In de meeste oude culturen was de raaf een verheven wezen, begaafd met alwetendheid en voorspellende vermogens. Hij stond dus in hoog aanzien. Dat keerde 180 graden met de opkomst van het christendom. Sindsdien worden alle kraaiachtigen geassocieerd met de dood, de duivel en epidemieën. Ze staan voor zwarte magie, tovenarij, boodschappers van onheil. In de Middeleeuwen zou het gewoonte geweest zijn om levende kinderen in muren in te metselen om gebouwen zo voor onheil te behoeden. Bij oude slotburchten zie je sindsdien troepen kauwen die er schreiend omheen vliegen: het zijn de wrede metselaars die voor straf in vogels waren veranderd.

Johan Boussauw (1953) is een Belgische kunstenaar die veel van zulke geschiedenissen heeft uitgeplozen en ten slotte gebundeld. Als graficus beheerst hij oude druktechnieken zoals steendruk en houtsnede en hij is gefascineerd door oude geschriften over de rol van dieren in het volksgeloof. Vogels hebben zijn speciale voorkeur, maar eerder maakte hij een soortgelijk boekwerk over reptielen.

Zijn Raven en kraaien, eksters en gaaien is lekkere kost om in bed, voor het slapengaan, een paar pagina’s van te verteren: je hoeft geen grote lijn te onthouden, je mag vergeten zijn wat je gister las. Maar tegelijk is dat ook wel een gemis, je mist houvast aan een structuur. Het is feitelijk een aaneenrijging van sprookjes, mythes en historische feiten die in hun soort en in de tijd veel kanten opschieten. Daarnaast komen de eksters en gaaien er wat bekaaid van af, vergeleken met de raven, en in mindere mate de kraaien.

Maar wie geen leerboek verlangt en zich graag laat onderhouden, die zal zich zeker met dit boek amuseren. En er blijft hoe dan ook, toch iets van hangen. Bij het zoveelste krantenbericht over roekenoverlast dringt zich toch een geschiedenis van eeuwenlange vervolging van kraaiachtigen aan je op. En als er een gaai in je blikveld voorbij schiet, de strot en bek dik gevuld, weet je: dat zijn eikels, maar vroeger zouden het maar zo gestolen sieraden geweest kunnen zijn.

Meer over zwarte kraaien en raven