60 jaar na Silent Spring

Het was 1962 en in de jaren sinds de Twee Wereldoorlog waren er op onvoorstelbare schaal pesticiden over stad en platteland gesproeid. Silent Spring lokte de geboorte van de milieubeweging uit. Weinig milieubewuste mensen die niet op zijn minst de titel kennen.

Wie was Rachel Carson? Heel veel minder mensen die dat weten. In die leemte heeft de ethicus Medart Hilhorst nu voorzien. Hij schreef niet ‘zomaar’ een biografie, maar hij probeert in haar geest en haar gevoelsleven door te dringen. Al na twee hoofdstukken is duidelijk dat hij in het bijzonder geïnteresseerd is in haar taal. Die taal getuigt van grote schoonheid en kenmerkt zich door de verbinding van wetenschap, religie en mystiek. Uit de pen van Carson is dat een heel vanzelfsprekende verbinding waar geen agnost of rationalist zich aan zal storen.

Rachel Carson werkte als oceanografe voor de U.S. Fish and Wildlife Service. Ze was gefascineerd door de zee en het onwaarschijnlijk diverse en complexe leven dat daar huist. Ze schreef er drie schitterende en bekroonde boeken over. Centraal staat het thema dat elke levensvorm een essentieel onderdeel vormt van een wereldomspannend geheel. Dat geldt evenzeer voor het leven op land – de mens niet uitgezonderd – en in de lucht.

Ook in Silent Spring, haar laatste boek en grootste bestseller, is dat een centraal thema. Hilhorsts boek over de drijvende krachten die Carson hebben gevormd tot wie ze is geworden, is een studie, maar tegelijk een ode. Een liefdevolle tekening van een vrouw wier boodschap tot in onze tijd wordt gehoord, want ze is misschien wel actueler dan ooit.

Carson ervaart de natuur, haar omgeving, in verwondering, met respect en in het volle besef dat die natuur niet buiten haar bestaat, maar dat zij er onlosmakelijk deel van uitmaakt. Dat is wat haar bezighoudt. Haar eerste boeken gaan dan ook over het Leven, het ontstaan en de ontwikkeling ervan. Maar in 1945 gooit ze het roer om. Vanaf dan schrijft ze over het Leven en zijn bedreigingen. Die bedreigingen zijn door mensen gecreëerd. Carson maakt zich vooral zorgen om uitvloeiselen van atoomwetenschap en biochemie.

In 1959 reageert ze met een ingezonden stuk op een artikel in de Washington Post dat de achteruitgang van populaties aan klimaatverandering toeschrijft. Niet het klimaat maar pesticiden zijn de schuldigen, betoogt ze en ze heeft het over the silencing of the birds.

‘Voor velen van ons is het plotseling tot zwijgen komen van vogelzang… voldoende reden voor vreselijke spijt… ‘als deze ‘regen van dood’ zo’n rampzalig effect heeft op vogels, wat moet het dan niet doen met ander leven, onszelf niet uitgesloten?’

Als Carson na jaren van research, check en double check en eindeloos overleg, dan eindelijk haar manuscript voor haar opus magnum heeft voltooid, schrijft zij: ‘Ik zou nooit meer blij hebben kunnen luisteren naar de zang van een lijster als ik niet alles had gedaan wat ik kon. En afgelopen nacht kwamen gedachten in mij op aan alle vogels en andere schepsels en al de lieflijkheid die er in de natuur is, met zo’n golf van diep geluk dat, nu ik had gedaan wat ik kon – het is me gelukt het (manuscript) af te maken – (het boek) nu zijn eigen leven mag hebben.

De titel van dat grote werk werd, na ampel overleg, Silent Spring, geïnspireerd door een  dichtregel van Keats: The sedge is wither’d from the lake, and no birds sing.

We zijn nu 150 pagina’s verder in Hilhorsts graverij in het leven en de ziel van Rachel Carson, haar talenten en ontwikkeling. De laatste 125 pagina’s gaan over haar erfenis en wat we daarmee gedaan hebben. Haar werk heeft, zeker ook in Nederland, geleid tot milieubewegingen en een breder milieubesef bij het grote publiek. In de loop der decennia zijn kleine en grotere successen geboekt.

Maar het is een hardnekkige eigenschap van de mens om steeds opnieuw dezelfde fouten te maken. Hilhorst noemt twee begrippen als belangrijke oorzaak en die ook steeds terugkeren in Carsons morele overwegingen: urgentie en traagheid. Super-actuele punten in de huidige discussie over milieucrises. De problemen zijn urgent, de aanpak stroperig traag.

In de laatste drie hoofdstukken heeft Hilhorst ruim aandacht voor met name de ontwikkeling van milieubewegingen in Nederland. Hij beschrijft de problemen waar we mee geconfronteerd zijn en hoe het zo ver kon komen. Hier wordt zijn toon zakelijker. We horen nog wel de echo van Silent Spring, maar hij demonstreert niet meer die taligheid die zijn tekst kenmerkt in het begin, als hij echt in Rachel Carsons wezen probeert door te dringen.

Toch is hij absoluut geslaagd in waar hij zijn ‘woord vooraf’ mee besloot: Ik hoop recht te hebben gedaan aan de betekenis van Rachel Carson, als betrokken schrijver en wetenschapper, voor ons verstaan van de natuurlijke werkelijkheid. ‘Wel van gehoord, nooit gelezen?’ In die leemte is, meen ik, nu voorzien.