Tien vogels over hoe wij de natuur naar de afgrond brachten

Met deze aangrijpende scène begint het laatste hoofdstuk van het boek Tien vogels die de wereld veranderden. Het is het meest recente werk van Stephen Moss. En het is magistraal. Tegelijk is de titel ronduit misleidend. Wat Moss – ornitholoog, schrijver en televisieproducent – ons laat zien is hoe de mens altijd met de natuur, vooral met dieren, en met vogels in het bijzonder, verbonden is geweest. Dat er lang een vorm van symbiose en evenwicht heerste, maar dat we ons ontpopt hebben als óverheersers en wel zó sinister dat een apocalyps onvermijdelijk lijkt.

Het zijn niet tien vogelsoorten die de wereld veranderd hebben; de mens heeft de wereld veranderd. En Moss heeft tien aansprekende vogels gekozen om evenzoveel aspecten van die verandering pijnlijk helder te schilderen.

Die vogels zijn achtereenvolgens de raaf, de duif, de kalkoen, de dodo en de darwinvinken. Gevolgd door de humboldtaalscholver, de Amerikaanse kleine zilverreiger, de Amerikaanse zeearend, de ringmus en tot slot de keizerspinguïn. Elke vogel krijgt een hoofdstuk en elk hoofdstuk opent met een scène. In de eerste begint een vrouw die op haar landje werkt zich steeds ongemakkelijker te voelen bij het toenemend krassende kabaal van een nabije raaf. Ze besluit haar huis binnen te gaan en juist dan wordt ze besprongen door een poema. Maar met hulp van haar toegesnelde man weet ze te ontsnappen. Ze is de raaf dankbaar voor zijn waarschuwingen.

Maar was die raaf wel zo edelmoedig? vraagt Moss. Alles wat een vogel doet, doet hij uit eigenbelang. In dit geval loodste de raaf een poema naar zijn prooi; het zou hem zijn deel opleveren. Maar mensen kijken met een antropomorfische blik naar dieren; we kennen ze edele of verwerpelijke eigenschappen toe, gelijk onszelf.

De anekdote van de raaf is een eerste les over misvattingen die wij koesteren ten aanzien van de natuur, en een nog vrij tam opstapje naar steeds heftiger onderwerpen. De tweede vogel, de duif, is het allereerste gedomesticeerde dier en dus dienstbaar aan de mens. In de openingsscène van het hoofdstuk dobbert de bemanning van een neergehaalde Britse bommenwerper in een rubberbootje op de noordelijke Noordzee. De radio is niet sterk genoeg om hun positie door te geven. Maar ze hebben een postduif en ook die heeft de klap overleefd. De duif vliegt honderden kilometers in noodweer linea recta naar huis. De volgende dag kon de bemanning gelokaliseerd en gered worden. Er zijn honderden spectaculaire voorbeelden van postduiven die tijdens oorlogen – tot in onze tijd – mensen voor de dood hebben behoed. Suprematie van een dienstbaar dier over moderne communicatiemiddelen.

Dan volgt de dodo als het bekendste dier dat door menselijke hebzucht en onverschilligheid jegens de natuur, in korte tijd werd uitgeroeid. De darwinvinken van de Galapagoseilanden en het misplaatste idee dat die leidden tot de evolutietheorie; die zetten de visie op natuur – een onveranderlijk goddelijk systeem – totaal op zijn kop. De humboldtaalscholver die bijna is uitgeroeid om zijn enorme hoeveelheden guano (uitwerpselen). Het kostte duizenden Chinese tot slaaf gemaakte mensen het leven, was het begin van het kunstmesttijdperk en het werd een revolutie in de landbouw. Met, zoals we nu weten, desastreuze gevolgen voor de natuur.

De laatste vier vogels zijn eveneens schrijnende voorbeelden van uitroeiing en verwoesting door de mens. De Amerikaanse kleine zilverreiger is bijna ten onder gegaan aan de mode om op dameshoedjes sierveren of zelfs hele vogels te dragen. Het heeft miljoenen vogels van meerdere soorten het leven gekost. Én tientallen beschermers. Maar het leidde wel tot de oprichting van verenigingen voor vogelbescherming – óók onze eigen Vogelbescherming Nederland.

De Amerikaanse zeearend – nog zo’n vervolgde – brengt Moss naar de mythes en politiek misbruik rond dit symbool van kracht. Zoals ook de ringmus massaal slachtoffer van verblinde politiek werd; op bevel van Mao ging de hele Chinese bevolking op jacht naar deze ‘dieven van ons voedsel’. Op een paar na zijn alle één miljard mussen uitgeroeid, met een averechtst effect; sprinkhanen hadden vrij spel, de oogsten gingen verloren en miljoenen Chinezen verhongerden.

En dan komen we aan bij de keizerspinguïn van wie het uitsterven voorzien wordt binnen een eeuw. Oorzaak: de klimaatcrisis. Tenzij we tot inkeer komen en héél snel drastische maatregelen nemen, zal uiteindelijk ook de mens het niet overleven.

Dat is Moss’ boodschap in dit uiterst lezenswaardige en leesbare boek. Geen heel nieuwe boodschap, maar zéér indringend onderbouwd. Met een zee aan meeslepende verhalen, nergens sentimenteel, altijd indrukwekkend.