Terugkeer van ‘fruithoven’ voor de spotvogel

“De spotvogel is een sierlijk vogeltje met een prachtige zang, heel afwisselend, vol imitaties en melodieus”, zegt Marcia de Graaff. “Een feest om naar te luisteren. Hij is maar drie maanden in Nederland: echt iets om van te genieten.”

De Graaff is aanjager van Kening, een Fries initiatief dat projecten ontplooit voor meer biodiversiteit op het platteland. Kening staat voor Kening fan ‘e Greide, Fries voor ‘Koning van de Weide’, oftewel de grutto. “De grutto is onze hoofdmascotte waar het allemaal mee begon”, vertelt De Graaff. “Die grutto vertelt een verhaal: dat van de achteruitgang van de biodiversiteit in ons weidelandschap. We willen nu de spotvogel eenzelfde verhaal laten vertellen, maar dan dat van open gebied met bosschages en struweel. Je zou hem wel de ‘Koning van de Fruithof’ kunnen noemen.”

Het gaat niet goed met de spotvogel. Ruim een eeuw geleden was dat wel anders. Jac. P. Thijsse, de grondlegger van de Nederlandse natuurbescherming, schreef in zijn boek Het Vogeljaar (1904): ‘Deze groen-met-gele vogel is een algemeen bekende, een echte stads- en parkvogel, in bewoonde streken wel even algemeen als de fitis.’ Maar in de loop van de vorige eeuw daalden de aantallen flink, tot de huidige 10 tot 15 duizend broedparen. Daarmee staat de spotvogel op de Rode Lijst van bedreigde soorten in Nederland.

“Van oudsher zag je veel spotvogels op en rond boerenerven”, vertelt De Graaff. “Maar die erven zijn in de laatste halve eeuw steeds strakker en minder rommelig geworden. Vogels hebben er weinig meer te zoeken. We kunnen niet met zekerheid zeggen of dit ook de achteruitgang van de spotvogel verklaart, maar het is wel een van de mogelijke oorzaken.”

Een groepje boeren in ‘het groene hart’ van Friesland, de Greidhoeke, besloot daar iets aan te doen. “Samen met die boeren en met overheden en allerlei maatschappelijke organisaties werken wij in die streek aan een zogeheten gebiedsproces”, vertelt De Graaff. “In het kader van de Regiodeal Natuurinclusieve Landbouw, waar ook de provincie, gemeenten en waterschappen aan meedoen, willen we zorgen voor meer biodiversiteit in het boerenland. Maar die maatregelen gaan vooral over biodiversiteit in de weides. Deze boeren zeiden: we zien ook veel kansen op en rond onze erven.”

Vroeger hadden vrijwel alle boerderijen een fruithof: een boomgaard met daarin hoogstamfruitbomen van verschillende leeftijden, maar ook bijvoorbeeld bessenstruiken, hagen, kruiden en bloemen. “De spotvogel was een karakteristieke vogel van zulke fruithoven,” vertelt De Graaff, “daarom is het de moeite waard die fruithoven nieuw leven in te blazen.”

Kening, de boeren en de andere initiatiefnemers maakten een beginnetje met een kleine projectsubsidie, waarmee ze zes fruithoven konden aanleggen. Om hun idee verder te helpen, dienden ze dit jaar een gezamenlijke aanvraag in bij het Innovatiefonds ‘Samen voor Biodiversiteit’, onderdeel van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. Vogelbescherming is een van de oprichters en partners van dit Deltaplan. Tien initiatieven werden gehonoreerd – en het spotvogelplan zat daarbij. In het najaar van 2021 gaat het grotere project van start met 25.000 euro.

“Van het geld kopen we hoogstamfruitbomen, bessenstruiken en bolgewassen”, vertelt De Graaff. “Vervolgens steken de boeren zelf de handen uit de mouwen, samen met natuurorganisaties en vrijwilligers van ons Ecosystem Restoration Camp. Ook een school helpt mee.”

De aanleg van zo’n fruithof kweekt daarmee ook een gemeenschapsgevoel en een gevoel van betrokkenheid bij het cultuurlandschap en de biodiversiteit, is het idee. “Er zijn ook allemaal wilde plannen om van de appels calvados te gaan stoken”, zegt De Graaff met een lach. “Onze eigen spotvogelcalvados.”

Nu zijn veel van de fruitbomen nog klein. Op den duur zullen er in de hoven bomen staan met verschillende leeftijden. De Graaff: “Een typisch fruithof heeft jonge boompjes, maar ook van die prachtige, kronkelige stammen van de oude bomen. Daarin ontstaan dan holten waar allerlei diersoorten van profiteren.”

Spotvogels vinden op zo’n boerenerf een keur aan insecten, wormpjes en bessen. Maar ook allerlei andere dier- en plantensoorten hebben baat bij een mooie, afwisselende fruithof: zangvogels, insecten, kleine zoogdieren, mossen, wilde kruiden en bloemen.

En, zijn er in de eerste paar hoven al spotvogels gespot? “Daarvoor is het nog wat te vroeg,” antwoordt De Graaff, “want de bomen moeten eerst wat ouder worden. Maar ze laten zich wel regelmatig horen in de omgeving, dus dat is een kwestie van tijd.” Onderzoek en monitoring maken ook deel uit van het project: er komt een nulmeting, waarna precies wordt bijgehouden hoe de spotvogelstand zich in de hoven ontwikkelt.

In de komende jaren hopen Kenig en partners minstens vijftig hoven te realiseren. En dan? “Dan gaan we gewoon door! Tegen die tijd kunnen we misschien wel weer nieuwe financiering krijgen. En boeren en burgers gaan zelf aan de slag. Dat is ook een van onze ambities: dat dit project anderen inspireert, en laat zien: zo kan het óók. Het hoeft helemaal niet zo moeilijk te zijn.”