Meeslepend boek over eerste vogelwetenschapper

Wat de verrekijker of telescoop voor de hedendaagse vogelaar is, dat was het geweer voor Willughby en zijn geestverwante tijdgenoten. De enige manier om een vogel goed te bestuderen was om hem te doden en voor je op tafel te leggen. Dan begon je nauwkeurig zijn kenmerken op te schrijven, al dan niet vergezeld van tekeningen. En daarna zette je het mes erin. En bracht je wonderlijke zaken aan het licht als omgekeerde wervels en maanvormige testikels.

Francis Willughby en zijn beste vriend John Ray, docent aan de universiteit van Cambridge, hebben zo tientallen soorten ‘geclassificeerd’. Het was de eerste echt wetenschappelijke inspanning om de schepping, meer in het bijzonder de vogelwereld, in kaart te brengen. Uiteindelijk mondde die uit in een schitterend boek: Francisci Willughbeii: Ornithologiae Libri Tres. Het zou geschiedenis maken als simpelweg de Ornithologiae en het is geschreven door Willughby’s vriend Ray, een monsterlijke klus. Maar de data, vooral waarnemingen, zijn grotendeels door Willughby verzameld.

John Ray heeft altijd de lauweren geoogst als auteur; het is Tim Birkhead, de Britse wetenschapper en schrijver van veel vogelboeken, die Willughby uit de schaduw haalde. In zijn pas verschenen boek over Willughby wordt de ruggengraat gevormd door een reconstructie van de heroïsche rondreis van anderhalf jaar over het Europees vasteland die Willughby, Ray en een enkele vriend in 1663 en 1664 ondernamen om volkeren, hun gebruiken, en de dieren en planten die ze tegenkwamen te beschrijven. Maar ze richtten hun aandacht – en geweer! – toch vooral op vogels.

Ze begonnen hun reis in de Lage Landen en bezochten dus ook al vrij snel plaatsen als Middelburg – hier vergaapten ze zich aan twee zwarte adelaars in een kooi – Delft, Leiden en Zevenhuizen, waar ze middenin een kolonie aalscholvers en lepelaars belandden.

De uiterst nauwkeurige en systematische manier waarop Willughby zijn beschrijvingen deed was nieuw en baanbrekend voor die tijd. Hij was daarmee in feite een pionier die vooruitliep op de achttiende-eeuwse revolutie in maatschappelijk, cultureel en vooral ook wetenschappelijke opzicht die De Verlichting heet. Birkhead schrijft: ‘De hoeksteen van Ornithology was classificatie… de sleutel tot geordende kennis’.

Birkhead is als een rechercheur te werk gegaan om een vinger te krijgen achter het hoe van Willughby’s inspanningen om te classificeren. Hij sprak met nazaten en ontdekte nooit bekeken verzamelingen van Willughby. Zoals een kast met volstrekt gave eierschalen. Maar zijn grootste ontdekking noemt hij de 24 vragen die Willughby zichzelf altijd stelde bij het onderzoeken, observeren en experimenteren met vogels. ‘Even opwindend als de recente ontdekking dat er DNA kan worden gehaald uit de eierschalen van een uitgestorven loopvogel, de reuzenmoa uit Nieuw-Zeeland.’ Jezelf vragen stellen is immers het kenmerk van ware wetenschap.

De fantastische meneer Willughby is een fascinerende mengeling van geschiedenis, prille wetenschapsontwikkeling en bizarre vogelfeiten. Want Willughby en de zijnen ontdekten de vreemdste zaken, maar sloegen de plank ook nog wel eens knap mis.

Wie vandaag de dag door zijn telescoop tuurt, en zijn waarneming even checkt in een mooie vogelgids, die mag er best even bij stilstaan dat die vanzelfsprekende informatie zijn basis heeft in dode vogels en een briljante wetenschapper die stierf voordat zijn levenswerk Ornithology het licht zag.