De andere kant van Madagaskar

In mijn jongere jaren verslond ik natuurdocumentaires en die van David Attenborough en de BBC in het bijzonder. Door zijn ogen leerde ik de wereld van de natuur en de vogels kennen. De ene locatie was nog mooier en ongerepter dan de ander en de een na de andere begeerde vogelsoort kwam in beeld met de Andescondor voorop. Verlangend zat ik voor de TV, hopend dat ik die ooit met eigen ogen kon zien.

Naarmate ik zelf meer had gezien, werd mijn interesse in natuurdocumentaires minder. Niet alleen omdat er meer in het leven is dan tv-kijken, maar ook omdat het eigen zien, beleven en fotografen mij veel meer voldoening gaf. Door het reizen kwam ik er ook achter dat de gepresenteerde werkelijkheid, niet altijd strookte met mijn ervaring van de realiteit.

Het dieptepunt ervoer ik enkele jaren geleden tijdens een documentaire van de BBC over Madagaskar. Nadat ik had gehoord hoe fantastisch de tropische natuur van Madagaskar en de daarin levende vogels en andere dieren wel niet was, eindige de aflevering abrupt. Ik merkte dat ik me ongemakkelijk voelde en zelfs gevoelens van boosheid voelde opwellen. Het probleem was dat ik zelf Madagaskar had bezocht. En zodoende wist ik dat wat je niet te zien kreeg.

De meeste stukken bos op Madagaskar zijn nog slechts puzzelstukjes van hoe het oorspronkelijk was. Je kreeg niet te zien hoe beroerd de natuur er buiten de tv-locaties voor stond en hoe de mensen daar leefden.

Ja. Het dieren- en plantenleven is Madagaskar is nog steeds uniek en ongeëvenaard.

Masdaskar, inclusief enkele soorten die ook op een van de omringende eilanden als Réunion en de Seychellen voorkomen, is gezegend met in totaal ongeveer 138 endemische vogelsoorten. Ook het overige dieren- en plantenleven is totaal buiten proporties ontwikkeld, waarvan het merendeel ook alleen maar op Madagaskar voorkomt. In totaal zijn er ongeveer 11.200 beschreven plantensoorten (en de verwachting is dat er nog circa 2.500 bij komen die nog beschreven moeten worden), circa 210 beschreven zoogdierensoorten, circa 450 soorten reptielen, circa 310 soorten amfibieën (op 1 soort na allen endemisch voor Madagaskar) en circa 5.800 ongewervelde soorten (en de verwachting is dat er nog zo’n 2.500 moeten worden beschreven). Duizelingwekkende aantallen.

En vele soorten zijn ware kunststukjes. Insecten met giraffennekken, gekko’s die niet van boomschors te onderscheiden zijn, waanzinnig gekleurde en gevormde vlinders en kikkers, kameleons in alle kleuren en maten, lemuren die zo uit Star Wars lijken te komen en dan nog de vogels, met enkele van ’s werelds meest bijzondere vogelsoorten. Met in de hoofdrol soorten als de helmet en sickle-billed vanga, de vijf soorten unieke ground-rollers (scaly, short-tailed, pitta-like ground-roller, long-tailed en rufous-headed), de hemelsblauwe blue coua, Schlegel’s en velvit asity en cuckoo-roller. Sommige moet je zien om het te geloven, zo mooi zijn ze. En vele soorten worden met uitsterven bedreigd.

Madagaskar heeft ondertussen 90 procent van zijn oorspronkelijke bossen al verloren, 70 procent alleen al tijdens een 30-jarige periode onder Franse maatschappij, in het begin van de vorige eeuw. Dit leidde weer tot gebrek aan voedsel en drinkwater, wat weer de oorzaak is van de armoede op Madagaskar. En in tijden van armoede heeft natuurbescherming, logischerwijs, geen prioriteit.

De bodem is vooral kwetsbaar ten oosten van de bergketen, die van noord naar zuid op het oostelijk deel van het eiland loopt. Zodra je de oorspronkelijke vegetatie weghaalt, dan spoelt de toplaag weg en natuurlijke herbegroeiing is vervolgens een zeer traag proces. Dat deel van het eiland ligt bovendien in de regenschaduw van de bergketen en natuurlijk herstel gaat in het droge klimaat zeer langzaam. Als ondertussen de grond wordt ingezet voor kleinschalige akkerbouw of veeteelt, wat de bodem verder uitput, dan maakt de oorspronkelijke natuur helemaal geen kans meer.

Na het uitputten van de bodem is een nieuw stuk oorspronkelijke vegetatie omtoveren in landbouw vaak het enige alternatief. Met een toenemende bevolking worden de nog overgebleven bossen en natuurlijke vegetatie vanaf de randen nog sneller afgeroomd en voor je het weet, heb je alleen nog relatief kleine eilandjes van natuurlijk oorspronkelijk bos en habitat over in een zee van verwoeste landschappen.

De meeste van de endemische vogelsoorten van Madagaskar zijn nog steeds te vinden in de resterende stukken habitat, die je tijdens een gerichte rondreis van drie weken ook bijna allemaal kan zien. Een netwerk van lokale top-vogelgidsen op elke vogellocatie helpt hierbij natuurlijk ook. Om de een of andere manier weten zelfs de aller zeldzaamste soorten nog te overleven.

Echt relaxed en leuk is het niet. Tussen de verschillende natuurgebieden rijd je over het algemeen door een ecologisch niemandsland totdat je weer bij een eiland van natuur komt.

Nergens is dit effect zo duidelijk als bij het Nationaal park Zombitse Vohibasia. Het ligt op de route van de droge zuidwestkust naar de tropische bergbossen van nationaal park Ranomafana en het ligt min of meer in een dal.

Als door een mes gesneden loopt de vrijwel uitgestorven snelweg dwars door het park, met aan beide zijde nog ongerept bos. Tijdens de lunchstop, met behulp van twee lokale vogelgidsen, worden prachtige soorten gezien als giant coua, white-browed owl en de zeer lokale en bedreigde Apperts tetraka, een kleine zangvogel die bijna alleen in dit park voorkomt. Verder valt ook op dat er nog veel vogelactiviteit is, ondanks de warmte op het midden op de dag. Een gevolg van eilandeffect op het vaste land, waar de overgebleven vogels in relatief dichte hoeveelheden weten te overleven.

Zodra je het park weer uitrijdt, de valleirand over, dan gaat de ecologische woestijn weer verder waar het voor het park geeindigd was. In plaats van de groene weldaad van het park opnieuw uitgestrekte droge, bruine kaalgeslagen vlaktes. Je hebt geen hek nodig om te zien waar het park eindigt. Een ware natuurschok.

Zodra je 1,5 dag later in het nationaal park Ranomafana aan de vochtige kant van de bergketen aankomt, dan waan je je weer in de BBC-documentaire. Met uitgestrekte tropische bergbossen en nevelwoud vol met leven waar Madagaskar beroemd om is, waaronder 12 soorten lemuren inclusief de bedreigde Milne-Edwards’s sifaka en golden bamboo lemur. De laatste is zelfs de reden dat het nationale park bestaat. Het werd in 1985 opgericht nadat deze soort er werd ontdekt.

Ranomafana wordt sindsdien beschermd, op papier in ieder geval. Het gerucht ging dat door corruptie de dikste bomen nog steeds werden gekapt. Er wordt dan gewoon een deel van het park voor publiek afgesloten waarna de illegale houthakkers hun ‘werk’ kunnen doen, de politiek beschermt naar verluidt deze zeer kwalijke praktijk van bovenaf.

Ondanks deze bedreigingen zijn unieke vogelsoorten van Madagaskar als brown mesite, pitta-like, rufous-headed ground-roller en velvit asity nog steeds goed te vinden, mits je niet teveel afgeleid wordt door de vele kameleons en andere unieke dieren en planten. Midden in deze unieke natuur waan je je even in een ongerept hof van Eden, waarbij de verwoesting van de dagen ervoor in gedachten snel naar de achtergrond verdwijnt. Net als op TV.

Het volgende blog van Marc gaat over vale gieren in Spanje.