De bizarre evolutie van de kemphaan

Bovenaan in de pikorde van de drie hanen staat de macho ‘honkman’. Daaronder komt de wat onderdanige ‘satellietman’. De derde soort man staat eigenlijk bezijden de pikorde, want die heeft weliswaar het geslachtsorgaan van een man, maar het uiterlijk van een vrouw. Dit is de ‘faar’, en die doet het met vrouwen én met mannen.

Deze vreemde genderdiversiteit van kemphanen komt, voor zover we weten, bij geen enkel ander dier voor. En het heeft heel lang geduurd voordat deze curiositeit werd ontdekt. Het begon zo’n beetje hier bij mij ‘om de hoek’, in Friesland, ruim vijftien jaar geleden. Amateur-ornitholoog Joop Jukema verstond de kunst van het ‘flappen’ van goudplevieren, rosse grutto’s en kemphanen. In grote klapnetten werden (vooral) goudplevieren gevangen. Een luxe exportproduct waar je in steden als Londen en Parijs na goede vangdagen goud mee kon verdienen. Maar sinds de prijs is gezakt en we een wettelijke vogelbescherming kennen in Nederland, doen mensen als Jukema het om de wetenschap te dienen.

Jukema heeft onnoemelijk veel kemphanen gezien – ooit waren ze net zo algemeen als nu de ganzen – en hij heeft ze ook heel goed bestudeerd. Zo ontdekte hij soms vrouwtjes die duidelijk groter en zwaarder waren dan wat gewoon was. Later bleek – onder meer in ons onderzoeksinstituut NIOZ op Texel – dat deze vrouwtjes ‘verklede’ mannen zijn. Ze laten zich willig dekken door honkmannen, maar als ze even de kans krijgen paren ze stiekem met vrouwtjes. Bij sectie op zulke ‘faren’ zagen we dat ze zelfs enorme testikels hebben. Ze blijken ook dezelfde seks-chromosomen te hebben als de herkenbare mannetjes.

Uiteindelijk werd met vereende internationale wetenschapskracht vastgesteld hoe en wanneer de basis is gelegd voor deze ‘genderrijkdom’. Het voert te ver om hier in detail te gaan. Maar in het kort: vier en een half miljoen jaar geleden kwam bij één man een forse sliert DNA omgekeerd te liggen. Ogenschijnlijk veranderde er daardoor niets; de volgende generaties bestonden waarschijnlijk nog steeds uit gewone mannen en vrouwen.

Maar dat omgeklapte stuk DNA bleek ‘star’ in plaats van flexibel en daardoor kon zich héél geleidelijk een afwijkende evolutielijn ontwikkelen binnen deze groep mannen.

Is dit nu een mooi voorbeeld van evolutie door ‘ongelukjes’ met stukken DNA, met genen? Ja en nee. Zonder die ongelukjes waren deze drie verschillende evolutionaire paden nooit ontstaan. Maar het was niet de omkering zelf die de verandering van uiterlijk en gedrag veroorzaakten; ze vormde alleen wel een voorwaarde voor de kans op een afwijkende evolutielijn. Bij het mannetje dat uiteindelijk faar werd zijn waarschijnlijk, geprikkeld door de omstandigheden, stap voor stap zijn uiterlijk én tactiek om vrouwtjes veroveren, aangepast, en als gevolg daarvan de genen.

En het wordt nog leuker: evolutie wordt vaak in gang gezet zonder genetische mutaties. In ons boek De ontsnapping van de natuur – waar ik deze columns op baseer – voeren mijn collega Thomas Oudman en ik een reeks voorbeelden aan van zulk soort evolutie. In de vorige aflevering hebben we het over kanoeten gehad. Kanoeten in de Waddenzee gedragen zich anders dan kanoeten in de Afrikaanse Banc d’Arguin. Maar genetisch zijn er geen verschillen. Hetzelfde geldt voor de verschillende populaties van grutto’s en rosse grutto’s; in trekgedrag en uiterlijk verschillen ze enorm, maar genetisch zijn ze vaak maar heel moeilijk van elkaar te onderscheiden.

We dachten – en veel mensen denken dat nog steeds – dat evolutie een simpel verhaal is: dat genen de motor zijn van evolutie. Maar het werkt veel indirecter: de omgeving is vrijwel altijd de motor en modelleert de verschijningsvorm. Als zich dat nu maar vaak genoeg herhaalt, generatie na generatie, dan zet de informatie voor die vorm zich uiteindelijk vast in het DNA.

Het zit hem dus niet alleen in de genen. Het zit ook en misschien wel vooral in onze vaardigheid als levende wezens om ons aan te passen aan veranderende omstandigheden. Uitbundiger gedemonstreerd dan door de kemphanen kan bijna niet. Wat tragisch dan dat ‘onze’ populatie nu dreigt te verdwijnen; misschien door bejaging in West-Afrika, maar misschien ook door onze onachtzaamheid bij het beheer van waterrijke gebieden. Slechts één procent van de kemphanen is een faar. Die wonderlijk geëvolueerde vogel zien we bij ons al een hele tijd niet meer.

Het blog van Theunis Piersma is door omstandigheden gepauzeerd. Het zal na de zomer 2020 hervat worden.