Heeft de natuur ook rechten?

Een nijlpaard is een rechtspersoon, las ik in Trouw. Daar ben ik het roerend mee eens. Collega Thomas Oudman en ikzelf wierpen in ons boek De Ontsnapping van de Natuur al de vraag op waarom een mens rechten heeft en een kanoet niet. In Colombia kun je een zaak aanspannen namens een benadeeld dier. Dierenactivisten hadden het namens dat nijlpaard gedaan. In Nederland kan zoiets niet – in bijna geen enkel land trouwens – en dat is toch vreemd. De Nederlandse wet erkent wel een kleine uitzondering op de dieren-rechteloosheid; dieren met gevoel hebben een intrinsieke waarde. Dat wil zeggen: een eigen waarde, anders dan hun nut voor de mens. Maar welke dieren hebben gevoel? Regenwormen vallen buiten de wet blijkt, omdat ze geen hersenen en geen ruggengraat hebben. Maar ze hebben wel zenuwen en reageren op aanraking. Dan hebben ze toch gevoel; wellicht ook bewustzijn?

En hoe zit dat dan met ecosystemen? Hebben die rechten? Als een ecosysteem hard achteruit kachelt of zelfs verdwijnt, sterven er vaak ook diersoorten uit. Da’s niet zo erg, vinden sommige biologen en filosofen. Veel gewone mensen trouwens ook. Volksfilosoof Bas Haring meent dat biodiversiteit geen intrinsieke waarde heeft; dus is het niet erg als biodiversiteit verdwijnt of soorten uitsterven. We kunnen ons volgens hem beter afvragen: wat willen we van die natuur, hoe hebben we er zoveel mogelijk plezier en nut van?

Die utilitaristische kijk heeft het Nederlandse platteland zó uitgekleed en misvormd dat het de laagste biodiversiteit van heel de bewoonde wereld heeft. Met dank aan de wetenschap, die mede verantwoordelijk is voor uitputting en verwoesting van subtiele ecosystemen. Van onze natuur. Met Haring en anderen kijken wij vooral naar de (economische) waarde van natuur voor onszelf, mensen.

Het is een pragmatische kijk op het leven die geen rekening houdt met het feit dat we heel veel niet weten. Zeker niet over de aard van bewustzijn. Kunnen alleen mensen waarde aan iets toekennen? Misschien hecht die eerder genoemde kanoet wel waarde aan zijn omgeving.

Hoe meer kennis wij wetenschappers van de natuur krijgen, des te meer er is dat we niet begrijpen. Een heel duidelijk voorbeeld daarvan is het recente onderzoek met kanoet Paula. Een onderzoek dat ik enige tijd geleden heb opgezet en voorbereid, en dat voor een groot deel uitgevoerd werd door Eva Kok.*

Paula brengt, net als veel andere kanoeten, de winter door in ons Waddengebied en vliegt dan in mei naar haar broedgebied ‘ergens’ in het hoge noorden van Canada. Paula was de eerste die een geavanceerd zendertje meekreeg. Zo kon haar reisroute – die tot dan grotendeels onduidelijk was – worden vastgesteld. Daarmee konden we aantonen dat kanoeten – zoals vermoed – dwars over de Groenlandse ijskap vliegen, maar dan wel op een heel slimme manier.

Tegelijk zette Paula ons voor raadsels. Algemeen wordt aangenomen dat trekvogels hun weg vinden aan de hand van ofwel herkenningspunten aan de grond, ofwel aan de hand van zon en sterren, ofwel met behulp van het aardmagnetisch veld. Maar het gebied dat Paula dagenlang doorkruiste kent vrijwel geen oriëntatiepunten, heeft een zeer ingewikkeld magnetisch veld en biedt weinig informatie aan de hand van hemellichamen. Toch gedraagt Paula zich net alsof ze steeds precies weet waar ze is, zodat ze kan koersen naar plekken die ze kent en waarbij zo ogenschijnlijke omwegen maakt om handig gebruik te maken van de wind in de rug.

Hoe doet ze dat, waar is zo’n ‘GPS-systeem met landkaart’ op gebaseerd? GEEN IDEE! Zo begrijpen we de trek van kanoeten steeds beter, maar tegelijkertijd ook steeds minder. De bewondering voor wat deze dieren doen en kunnen neemt ondertussen nóg meer toe! Onvoorstelbaar.

Wij denken met de wetenschap de wijsheid in pacht te hebben. Maar die kleine lapjes natuur die we in Nederland nog over hebben, dat schrale beetje biodiversiteit; is dat dankzij de wetenschap of ondanks de wetenschap? We snappen veel, wij wetenschappers, maar dus niet alles. Te veel wetenschappelijk uitgedokterde natuurbescherming had een averechts effect. Ieder van ons, ook de wetenschapper, is kind geweest. David Attenborough zei: ‘Ik heb nog nooit een kind ontmoet dat níet geïnteresseerd was in de natuur. Een vijfjarige draait een steen om en ziet een slak! Dus de vraag is: hoe raak je dat kwijt? Hoe verliezen mensen hun interesse in natuur?’

De enige manier om onze natuur te laten ontsnappen aan onze economische honger is om toe te geven wat we allemaal níet snappen; door de natuur te ont-snappen. Door in te zien hoeveel vragen er zijn. Ons boek De ontsnapping van de natuur is een pleidooi voor verwondering over die natuur, die we dankzij noest wetenschappelijk werk steeds beter leren begrijpen. En gelukkig ook steeds minder.

*) Kok, E.M.A., Tibbitts, T.L., Douglas, D.C., Howey, P.W., Dekinga, A., Gnep, B. & Piersma, T. (2020) A red knot as a black swan: how a single bird shows navigational abilities during repeat crossings of the Greenland Icecap. Journal of Avian Biology 51, e02464