Spectaculaire terugkeer zeearend in Nederland

In 2015 hebben 6 paren zeearenden in Nederland gebroed, maar dat is eigenlijk maar sinds kort (tabel 1). Een kleine tien jaar geleden is het eerste Nederlandse zeearend-jong uit het ei gekropen in de Oostvaardersplassen. Het is natuurlijk niet helemaal uit te sluiten dat er al eerder zeearenden in Nederland gebroed hebben, maar bewijsmateriaal daarvoor ontbreekt. Niet in de laatste plaats omdat onderzoek (en documentatie!) daarover ontbreekt.

Het eerste Nederlandse broedgeval volgde nadat een paartje in het jaar daarvoor de zomer gezamenlijk had doorgebracht in de Oostvaardersplassen. Het paar bestond uit een tweedejaars vrouwtje (gekleurringd in Sleeswijk-Holstein) en een adulte man die sinds de winter van 2004/05 aanwezig was.

Tabel 1. Plaatsen en jaar waar zeearend-paren zich gevestigd hebben in Nederland.

De in Nederland broedende zeearenden hebben de kans om deze indrukwekkende roofvogel tijdens je vakantie in Nederland te zien aanzienlijk vergroot. Naast de eerdergenoemde 6 paar uit 2015 , gaat het om de hier uitgevlogen jongen (en dat waren er 28 in de periode tot 2014). In de periode voorafgaand aan het eerste broedgeval waren er ’s zomers 2 tot 6 vogels aanwezig. Voor eind jaren 1980 waren waarnemingen in de zomer zéér bijzonder.

De kans om in de winter een zeearend in Nederland te zien is altijd al groter geweest. Maar de nadruk dient gelegd te worden op het woord kans want in de jaren tachtig moest menig vogelaar jaren zoeken voor hij zijn eerste Zeearend mocht bijschrijven in zijn waarnemingenboekje. In die periode overwinterden er 3 tot 12 Zeearenden in Nederland, waarbij de grootste aantallen werden gezien tijdens strenge winters. In die winters kwamen er namelijk zeearenden vanuit het Oostzeegebied en Scandinavië naar Nederland.

Het totaal aantal Zeearenden in Europa komt volgens de meest recente tellingen uit op ruim tienduizend paar (tabel 2). Vermoedelijk is dat ongeveer de helft van de wereldpopulatie want een vergelijkbaar aantal wordt geschat voor het verspreidingsgebied ten Oosten van het Oeralgebergte.

Binnen Europa zijn er verschillende geografische regio’s te onderscheiden waarbij iets minder dan de helft van de broedende arenden zich in de (ruime) omgeving van de Oostzee bevindt. Daarnaast zijn er vergelijkbare aantallen te vinden langs de Atlantische kust van Noorwegen. De overige 10% van de Europese populatie bevindt zich in Centraal Europa (met name in het stroomgebied van de Donau) en op de Balkan.

Tabel 2. Aantal broedende Zeearenden in de verschillende Europese regio’s in 2012.

Eigenlijk is het beter om te spreken van herstel, want het heeft niet veel gescheeld of de zeearend was halverwege de 20ste eeuw in Europa uitgestorven. De bedreiging kwam vanaf de jaren zestig met name van gifstoffen; zware metalen, PCB’s en in de landbouw gebruikte persistente pesticiden zoals DDT.

Deze stoffen hoopten zich op in het lichaamsvet van toppredatoren als de zeearend en die ze binnenkreeg via haar prooidieren. Het gevolg was een verminderde conditie en een lagere voortplanting. Hierdoor waren jongen minder vitaal, eischalen dunner of waren eieren zelfs volledig onvruchtbaar. De gevolgen waren desastreus: zo bleken in 1966 in Finland 40 nesten totaal geen jongen meer voort te brengen. Nadat natuur- en milieubeschermers de noodklok luidden is er een verbod gekomen op het gebruik van dergelijke stoffen in de landbouw en zijn lozingen van dit soort gifstoffen door fabrieken aan banden gelegd. Het herstel zette daarna voorzichtig in en leidde na een paar decennia tot een flink betere situatie. Ook de bescherming van leefgebieden en het herstellen van grote, natte natuurgebieden heeft bijgedragen aan de leefomstandigheden van de zeearend.

Voorafgaand aan de gifgolf van de jaren zestig was er een zo mogelijk nog wel desastreuzere bestrijding van roofvogels. Eind 19e en begin 20ste eeuw keerden overheden namelijk premies uit voor het bestrijden van roofvogels. Zo zijn er tot 1963 premies uitgekeerd in Noorwegen (in dat jaar zijn er nog 168 ‘arenden’ geschoten).

Het is wel bizar, maar deze premies geven een opmerkelijk inzicht in het toenmalige voorkomen van deze dieren. Archieven leren ons bijvoorbeeld dat in Noorwegen in de periode 1864-1869 maar liefst 61.157 premies voor ‘arenden’ (bestaande uit Zee- en Steenarend) zijn uitgekeerd. Dit betekent dat destijds de aantallen van deze soorten vele malen hoger moeten zijn geweest. Aangezien schattingen voor de huidige populaties uitkomen van 14.000 Zeearenden (3500 paar met twee uitgevlogen jongen per paar) en 4000 Steenarenden in Noorwegen. Een aantal dat destijds dus met gemak in 1 jaar werd afgeschoten.

Noorwegen vormt trouwens geen uitzondering; in de genoemde periode heeft in veel andere Europese landen óók een dergelijke slachting plaatsgevonden. Zo keerde bijvoorbeeld ook de Nederlandse overheid, middels de Jachtwet uit 1852, premies uit voor het doden van schadelijk gedierte. Voor een geschoten arend werd 1 gulden uitgekeerd (vermoedelijk vergelijkbaar met een weeksalaris in die tijd) en 0,30 gulden voor valken, haviken, sperwers, wouwen en buizerds. De goede documentatie van deze premies leveren opmerkelijke aantallen op. Zo zijn er in de periode 1852-1857 niet minder dan 219 Arend-premies uitgekeerd en maar liefst 40.000 voor de overige roofvogelsoorten!

De zeearend is terug en is daarmee het levend bewijs dat het beschermen van vogels en natuur werkt. De beloning is groot: geniet van het zien van de vliegende deur.