Opmars van broedende ooievaars in Nederland

Ooievaars zijn opvallende verschijningen in onze samenleving.  Het zijn vogels, die cultuurvolgers werden toen vele eeuwen geleden onze voorouders de bossen kapten, akkers aanlegden en graslanden creëerden. Het landschap dat toen ontstond, was ideaal voor ooievaars.  

Er is vrijwel niemand, die deze beeldbepalende vogel niet kent, of er nog nooit van  heeft gehoord.  Hun aanwezigheid in de maatschappij en in het taalgebruik was en is overal merkbaar. Hij heeft enkele  tientallen volksnamen en er zijn veel volksgezegden, gedichten en kinderrijmpjes. Dat laatste heeft weer te maken  met het brengen van baby’s door deze schatjesdrager.  ‘Een ooievaartje halen’  is een diploma  in de kraamverpleging. In het stadswapen  van Den Haag staat een ooievaar afgebeeld.

Over hun talrijkheid  wordt rond 1550 geschreven, dat  “een ontzaglijk groot aantal  ooievaars ’s zomers in onze steden en dorpen op de schoorstenen van de huizen een nest bouwen”. Hoe dicht zij bij de mensen leefden, blijkt op een schilderij uit 1790 van de (zee)vismarkt op  De Dam in Amsterdam, waar de soort een gewone verschijning was.

Cijfers met aantallen broedparen uit de vorige eeuw  wijzen op een drastische afname.  In  1910 werd het aantal bewoonde nesten  geschat op circa 2.500, waarvan er in 1929 nog maar 209 resteerden, een afname van bijna 90 %  dus! In 1956 nam de rijksoverheid het heft in handen door jaarlijkse tellingen te laten uitvoeren.  Het doek leek in 1982 te vallen.  Het enige echte wilde paar dat was overgebleven, huisde in Grafhorst (Ov.).  Maar het liep gelukkig anders. 

In 2008 is STORK (Stichting Ooievaars Research & Knowhow) opgericht, die sindsdien onder andere de tellingen van de broedparen uitvoert. Tegelijkertijd vertegenwoordigt de stichting de belangen van de ooievaar.

Met een vooruitziende blik nam Vogelbescherming Nederland in 1969 het initiatief voor een herintroductieproject. Uit verschillende landen werden ooievaars gehaald voor een fokprogramma.  Zij werden ondergebracht in  Groot-Ammers (ZH.). Tien jaar na de start, in de periode 1979 – 1989 zijn de ooievaars uitgezet naar buitenstations in potentieel geschikte leefgebieden.  Op die locaties konden zij zelfstandig worden en de jongen konden uitwaaieren over de omgeving.  In 2009 is het herintroductieproject formeel afgesloten.

Wanneer iets dreigt te verdwijnen en men dit wil voorkomen, is het noodzakelijk om te weten welke omstandigheden daarvoor verantwoordelijk  zijn.

Intern en doorslaggevend element  in het broedareaal van  de Nederlandse ooievaars was het veranderend landgebruik. In het buitengebied werd die veroorzaakt door de agrarische revolutie.  De kwaliteit  van het leefgebied en de ontwikkelingen die daarin plaatsvonden waren dramatisch, waardoor de kwaliteit van en de hoeveelheid aan voedsel  minimaal werd.  Het gebruik van pesticiden wordt daar onder meer verantwoordelijk voor gesteld.

Extern hadden de regelmatige droogtes, in het overwegend ten zuiden van de Sahel liggende overwinteringsgebied van de ooievaars, invloed. Dat gold ook voor de plezierjacht in Zuid-Europa, zoals in Frankrijk en Italië. Elektrocutie onderweg werd ook nogal eens gemeld. In Afrika werd er op de vogels gejaagd voor de voedselvoorziening.

Inmiddels is er het een en ander veranderd, ten goede. In Nederland  zorgden de  nakomelingen  in het ooievaarsdorp en in de ooievaarsbuitenstations ervoor, dat  in daarvoor geschikte biotopen genesteld werd. Kennelijk is daar voldoende voedsel aanwezig, al zal de samenstelling daarvan anders zijn dan voorheen. Desondanks is er een goed broedsucces. Een tekort aan nestgelegenheid is er niet. Het aanbod is groot, vooral  door de plaatsing van paalnesten.

Na de broedtijd gaan de ooievaars op trek naar hun overwinteringskwartieren. Van de broedvogels overwintert  35% in Nederland. De jongen gaan allemaal op pad.  Degenen die niet zijn omgekomen, keren  doorgaans na 2-4 jaar terug.  Ze zijn dan geslachtsrijp.

‘Onze’ ooievaars vertrekken vooral  naar Zuid-Europa en West-Afrika. Zij houden zich tegenwoordig ook deels op bij niet-afgedekte vuilstortplaatsen in Midden- en Zuid - Spanje. Er is op die plekken voldoende voedsel. Het menu  bestaat uit insecten, muizen en ratten. In West -Afrika verblijven veel ooievaars in mangrovebossen en moerassen van het stroomgebied van de Niger.

Dit artikel is geschreven door Dick Jonkers en eerder verschenen in de STORK-nieuwsbrief nr. 2 - 2019.