Gieren: een kwestie van dood en leven

Aan gieren heb je wat. Hun majestueuze zweefvluchten brengen natuurliefhebbers in vervoering, maar dat niet alleen: als aaseters zijn ze de ‘schoonmaakploeg van de natuur’. En op die manier essentieel in het tegengaan van ziekten van mensen en dieren, zoals Anthrax, rabiës, tuberculose en botulisme.
Helaas gaat het heel erg slecht met gieren. In Afrika verdween sinds de jaren zestig van de vorige eeuw 70 tot 97% van het aantal grote gieren. Een reeks oorzaken ligt eraan ten grondslag. Relatief nieuw is dat gieren opzettelijk vergiftigd worden door stropers. Parkwachters maken het in Afrika geregeld mee dat stropers met opzet lokaas vergiftigen en zo vele gieren weten te treffen. Deze stropers willen af van die pottenkijkende gieren als zij olifanten en neushoorns hebben gedood. Door hun cirkelende aanwezigheid in de lucht verraden de gieren dat er stropers aan het werk zijn.

De BirdLife Partners van Vogelbescherming in Afrika maken zich grote zorgen over de achteruitgang van deze iconische soortgroep. Daarom hebben de vogelbeschermers samen met andere ngo’s en onderzoekers een reddingsplan voor de gieren opgesteld, met een looptijd van tien jaar. Om diezelfde reden werden recentelijk ook zes van de elf giersoorten nog hoger op de rode lijst geplaatst.  Verheugend was dat Afrikaanse natuur- en milieuministers in Nairobi het BirdLife-plan hebben omarmd. Nu komt het aan op daadwerkelijk maatregelen nemen.

In Europa weten gieren de gemoederen ook op te zwepen. In mei verscheen een stuk in Volkskrant  over Spaanse boeren die last zouden hebben van vale gieren, omdat die achter hun kalveren aan zouden zitten. Het is een slepende ruzie tussen natuurbeschermers, boeren en onderzoekers, waar wetenschappelijke feiten en fictie soms gemengd worden.

De Vulture Conservation Foundation heeft al het bestaande onderzoek hierover samengevat en komt tot de conclusie dat de vale gieren hoogst zelden achter levende dieren aangaan. In de onderzochte voorvallen, bleek het om ernstig zieke of gewonde dieren te gaan die niet meer bewogen. De laatste jaren was er wel een lichte stijging in sommige gebieden van het eten van levende dieren. Oorzaken hiervoor zijn de slechte verzorging van het vee, het minder aanwezig zijn van herder en hond en nieuwe regels voor het sneller verwijderen van karkassen na de BSE-crisis, waardoor gieren niks meer te eten hadden.

BirdLife Spanje onderstreept dat het in de zeldzame gevallen om ongezonde dieren gaat: “Een gezond kalf wordt beschermd door de moeder, daar krijgt een gier absoluut geen kans om dichtbij te komen. Er moet echt iets mis zijn als levende kalveren worden opgegeten door gieren.”
Onderzoek laat zien dat gieren juist voor boeren een zeer belangrijke ecologische – opruimen van ziekte verspreidende karkassen – en economische functie hebben. Een studie in de Franse Pyreneeën berekende dat als mensen de 840 ton dode landbouwdieren moesten opruimen – wat de vale gieren nu doen – dit 440,000 euro zou kosten.

Onderzoek in India toonde aan dat de afname met 99% van gieren sinds 1990 het land een kostenpost opleverde van zo’n 30 miljard dollar aan vooral ziektekosten. Door de grotere hoeveelheid karkassen explodeerde het aantal straathonden en daarmee de rabiës-besmettingen bij mensen.
Die dramatische afname van gieren in India kwam door het gebruik van Diclofenac, een ontstekingsremmer die ook preventief bij vee werd gebruikt. Dit middel leidt tot nierfalen bij gieren met een snelle dood tot gevolg. Inmiddels is veterinair gebruik van het middel er verboden.

Bizar genoegd werd in 2013 in Spanje Diclofenac toegestaan als preventief middel tegen ontstekingen bij vee. Ralph Buij is onderzoeker bij Alterra in Wageningen en houdt zich al jarenlang bezig met gierenonderzoek. Voor hem is het glashelder: “Gieren zijn beschermd in Europa onder de Vogel- en Habitatrichtlijn. Dat is heel hard nodig. Ik vind het daarom onvoorstelbaar dat veterinair Diclofenac werd goedgekeurd voor gebruik in Spanje. We kunnen op basis van de ervaring in Azië voorspellen wat er gaat gebeuren.”

In Azië was veterinair Diclofenac de boosdoener van de achteruitgang. In Afrika gaat het om een reeks aan oorzaken waardoor gieren dreigen uit te sterven. Onderzoek van Buij en collega’s toont aan dat gierenpopulaties afnemen op het gehele continent, zowel binnen als buiten beschermde gebieden. Naast voor vogels gebruikelijke bedreigingen als habitatverlies en voedselschaarste hebben gieren óók te maken met hele specifieke bedreigingen.
In Nigeria, Benin en Zuid-Afrika is de handel in gieren voor traditionele medicijnen een belangrijke mortaliteitsfactor. Daar komt op sommige deels andere plekken nog bij dat boeren vergiftigd aas uitleggen tegen leeuwen en hyena’s, die hun veestapel schade berokkenen. Gieren zijn vaak als eerste ter plaatse en zijn de dupe van dit soort praktijken. 

Nieuwe bedreigingen nemen ondertussen ook toe, bijvoorbeeld door onveilige stroomkabels of slecht geplaatste windturbines. En dan zijn er die vergiftigde gieren door olifantenstropers: tussen 2012 en 2014 werden 155 olifanten en 2,044 gieren gedood in 11 incidenten verspreid over zeven Afrikaanse landen. Dit is slechts het topje van de ijsberg, omdat veel gevallen van vergiftiging onopgemerkt blijven.

Om de gieren te redden ziet onderzoeker Buij heil in een reeks maatregelen. “Op de korte termijn is het nodig om het aantal slachtoffers van vergiftiging zoveel mogelijk te beperken – goede training van parkpersoneel voor snelle opsporing en efficiënte verwijdering van vergiftigd aas zijn van groot belang.”
“Verder moet de handel in gieren aan banden worden gelegd. Steun van overheden en versterking van het rechtskader zijn daarvoor hard nodig. Daarnaast moet het gebruik van gif in de landbouw op een andere manier worden geregeld. Nu gaan pesticiden – die in de EU vaak verboden zijn – goedkoop en gemakkelijk over de toonbank in veel Afrikaanse landen, met opzettelijke en afgeleide vergiftiging van gieren als gevolg. De producenten van misbruikte middelen als aldicarb en carbofuran hebben hierin ook een belangrijke rol.”

Je kunt de gieren op verschillende manieren steunen:

• Doneer aan het project Met GIERende banden.
• Lees verder en doe mee met de BirdLife-acties voor gieren met je Facebook of Twitter account.
• Doneer aan de BirdLife-campagne om Afrikaanse gieren te redden.