Documentaire 'Grutto' als miniserie op televisie

Met zijn crew volgde Smit onze nationale vogel op zijn ongelofelijke reis over de wereld van en naar zijn broedgebieden. Eerder hield Vogelbescherming Nederland een interview met Ruben Smit, toen hij net terug was van het schieten van de laatste beelden voor zijn documentaire Grutto! Hij reed meer dan een uur door lege grasvlakten om uiteindelijk het plukje van dertig gruttoparen te vinden in het Friese weidevogelgebied Skrok en Skrins.

Ruben: “Wij doen in ons land veel om de grutto als weidevogel te behouden, maar ze hebben veel te weinig ruimte. Ons landschap is als een woestijn voor hen. En die ene oase waar ze terecht kunnen, is de oase voor alles wat leeft. Dus ook predatoren als steenmarter, bunzing, vos en kiekendief trekken naar zo’n plek. Predatie lijkt het grote probleem in de weidevogelgebieden, maar als je uitzoomt, besef je dat de oorzaak het gebrek aan een geschikt leefgebied is. We hebben veel meer gebieden als Skrok en Skrins nodig, die tien keer zo groot zijn, om de grutto voor Nederland te behouden. Er is een ommezwaai nodig in onze manier van landgebruik; extensiever, met minder koeien en meer natuur.”

De grutto’s in Skrok en Skrins vlogen duizenden kilometers naar deze postzegel natuurlijk grasland in Nederland. Maar ze leven niet alleen in Nederland op de grens van het bestaan. Om hun verhaal te vertellen, reisde het team van Ruben naar alle plekken die cruciaal zijn voor het voortbestaan van onze nationale vogel.

De grutto verblijft maar een deel van het jaar in Nederland. In de zomer trekt hij weg naar Zuid-Europa en West-Afrika, bijvoorbeeld naar de Senegalese delta van de Casamance. Langs de oevers van deze rivier liggen velden tussen dijkjes waar rijst wordt verbouwd. De grutto’s, die door mislukte legsels in Nederland steeds vroeger terugkeren, vormen voor de rijstboeren een groot probleem. Ruben: “We hadden het geluk dat we Fatou Sadio troffen, die we mochten filmen en interviewen. Deze rijstboerin heeft acht kinderen en is wanhopig. Net als zij de rijst kan inzaaien, komen de uitgehongerde grutto’s aan. Massaal storten ze zich op haar zaaigoed, waardoor de rijst niet kan ontkiemen. De schade die zij aanrichten, is desastreus. Het gevolg is dat de vogels worden gehaat en verjaagd. Het filmteam heeft jongetjes gezien die ze met katapulten van het land schoten.”

Net als in Nederland zoomt Ruben uit om de problemen van de Senegalese boeren te duiden. ‘De rijstoogst mislukt niet vanwege de grutto’s, maar door klimaatverandering en verzilting van de bodem. Door lange periodes van droogte en de onvoorspelbaarheid van het regenseizoen dreigt voedselschaarste.’

Waar komt de grutto vandaan? Hoe was zijn leven voor de Nederlandse polder bestond? Om antwoord te vinden op die vraag reisde het filmteam naar Estland. In een hoogveenmoerasreservaat broedt en leeft de ‘oergrutto’, zoals Ruben hem noemt. In een gebied net zo groot als de Veluwe vond het team slechts drie gruttoparen. Ruben: “In de Middeleeuwen kende Europa veel hoog- en laagveenmoerassen. Daar leefden de grutto’s niet zoals bij ons in hoge dichtheden, maar juist, zoals in Estland, ver uit elkaar. Een ander opvallend verschil dat we zagen, is dat de grutto’s in Estland bomen gebruiken voor hun uitzicht. Ondenkbaar voor ons in Nederland.”

Ruben: “Kortom, de weidevogel uit onze polder is van oorsprong een moerasvogel. Als we verder kijken, vormt zich dan een heel ander beeld van de grutto. De vogel waar we nu zo ons best voor doen om hem te behouden, blijkt zich juist heel goed te hebben aangepast aan de veranderende omstandigheden. Dat de grutto koos om met mensen te gaan leven, maakt hem nu juist weer kwetsbaar. De intensivering van onze landbouw hebben hem tot een vluchteling gemaakt. Alleen als we ons hele systeem omgooien, kunnen we hem redden.”

De volgende stop is IJsland. Door klimaatverandering is het daar warmer en duurt het groeiseizoen langer. Ruben: “De IJslandse grutto, een ondersoort van onze eigen grutto, heeft hier een nieuw leefgebied gevonden. Zoekend naar een manier van overleven, koos hij ooit voor de noordelijke route. Met succes. Je ziet dat het aantal IJslandse melkveehouders groeit. Dat betekent dat de grutto meer ruimte krijgt.

Maar er is ook een keerzijde. Door de ontginning van de moerassen en ontwikkeling van grasland komen andere soorten onder druk te staan, zoals de rosse franjepoot en de roodkeelduiker. De grutto neemt hun plaats in.”

Als de grutto op reis is vanuit Senegal of andere Afrikaanse landen naar hun broedgebieden in het noorden, maken ze een aantal tussenstops in Portugal of Spanje en Frankrijk. De cameracrew bezocht al deze gebieden en ontdekte dat ze ook daar de nodige hindernissen tegenkomen. Zo wordt de moerassige monding van rivier de Taag in Portugal bedreigd door de bouwplannen van een vliegveld. Dit gebied is niet alleen belangrijk voor de grutto’s, maar ook voor veel andere vogels, waaronder flamingo’s. Het is daarom een Natura 2000-gebied dat valt onder Europese beschermende wetgeving. De Portugese vogelbescherming en andere natuurbeschermingsorganisaties protesteren fel tegen de plannen en vechten ze ook via juridische weg aan.

Een andere tussenstop is de monding van de rivier de Somme, in het noordwesten van Frankrijk. Daar zag het filmteam honderden jagershutten. “Grutto’s mogen gedurende een periode van tien jaar officieel niet worden geschoten, maar wulpen bijvoorbeeld nog wel. In de praktijk is de jacht zo intens, dat er op alles wordt geschoten.”

In IJsland neemt de gruttopopulatie toe als gevolg van de klimaatverandering. Maar bij ons, in Nederland, gaat de soort juist achteruit. En dat terwijl wij de nummer één broedplek zijn; 90 procent van alle grutto’s in Europa wil in de veenweides van onze delta hun jongen grootbrengen.

Het filmteam volgde twee boerenfamilies. “Beide boeren - de een regulier, de ander biologisch - houden van weidevogels en beiden hebben ze zo hun dilemma’s. De reguliere boer, Van Ittersum, heeft bijvoorbeeld een plasdras, maar zit met zijn maaidatum. Hij moet eerder maaien en probeert daarbij de gruttonesten te ontwijken. In de weilanden van de biologische boer, Van het Klooster, vinden de grutto’s genoeg voedsel. Maar voor deze boer is het een probleem dat hij zijn koeien vaak lange tijd moet binnenhouden vanwege de intensieve vraat van ganzen op zijn land.’

De grutto heeft een fascinerend verhaal. “Hij is meer dan onze Nederlandse ‘polder-panda’; hij vertelt een verhaal over de wereld. Nu de vogel in rap tempo verdwijnt uit ons land, doen we veel om hem te beschermen. Maar de natuur zoekt ook haar eigen weg. Het kan best zijn dat de grutto over 100 jaar hier overwintert en naar IJsland of Scandinavië trekt om te broeden. Dat scenario is alleen mogelijk als we hem niet laten uitsterven voor die tijd. De grutto heeft een gezond landbouwsysteem nodig, waarbij de bodem vol zit met wormen en het grasland gezond en bloemrijk is.”

Waar Ruben zich vooral zorgen om maakt, is dat de wereld een kant opgaat die we niet meer in de hand hebben. Ruben: “De natuur heeft mij zwaar te pakken gehad. Ik kreeg de ziekte van Lyme: ik was twee jaar ziek door een kleine tekenbeet. Die periode was ook louterend. En het heeft me aan het denken gezet over onze eigen gezondheid. De klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit zet niet alleen het leven van de grutto op zijn kop, maar ook dat van ons. Onze leefomgeving verandert. De grond is vervuild en levenloos, de lucht zit vol fijnstof en CO2. Dit gaat ook ten koste van onze eigen leefbaarheid en het maakt ons kwetsbaar. De vraag is of ook wij ons snel genoeg kunnen aanpassen aan de veranderende omstandigheden. Straks zijn we net als de grutto allemaal vluchteling.”