De zwartkop, verborgen juweeltje in ’t groen

De merel, de koolmees en de roodborst, het zijn maar enkele van de vele geliefde tuinvogels die ook voor het oog niet onopgemerkt blijven. Hoe anders de zwartkop, die vanaf eind maart uit zijn winterverblijven terugkeert. Groen heeft z’n voorliefde en daarin verschuilt hij zich maar al te graag. De beste kans om deze schoonheid te zien is dan ook in de vroege lente, wanneer bomen en struiken stilaan ontwaken uit hun winterslaap.

En anders moeten we ons tevreden stellen met af en toe een glimp van deze uiterst beweeglijke vogel, en vooral van zijn virtuoze zang. Die begint vaak met een zacht en lieflijk geprevel. Dan volgt een fijne melodie met heldere fluittonen, eindigend met wat weemoedige, langgerekte tonen die enigszins aan een merel doen denken.

Je kunt in de zang van de zwartkop soms ook andere vogelsoorten ontwaren, want deze vogel is een meesterlijke imitator. De melodieën van nachtegaal, heggenmus, zanglijster en zelfs de boomkruiper of koolmees behoren niet zelden tot het repertoire. Maar dan wel op z’n zwartkops gezongen, in welluidende frasen. Ook verraden ze hun aanwezigheid met contact- of alarmroepjes – tèk, tèk, tèk – die zich goed laten omschrijven alsof je twee kiezelsteentjes tegen elkaar ketst.

De naam zwartkop – of lieftalliger ‘zwartkopje’ – is betrekkelijk. Anders dan het gitzwarte petje van het mannetje hebben het vrouwtje en haar jongen een kastanjebruin kapsel. Gemeenschappelijk is weer het prachtige fluweelgrijs in de verenkledij, al is bij de vrouwtjes en de jongen de tint wat bruinachtiger grijs.

De zwartkoppen zijn slanke, koolmeesgrote vogels met een spits snaveltje, waarmee ze insecten, spinnetjes en slakjes, en fruit als bramen, frambozen en bessen verorberen. Hun favoriete leefgebied bestaat uit oud loofbos met een goed ontwikkelde ondergroei en – liefst stekelige – struiklagen van bijvoorbeeld braam. Het is dus geen toeval dat vele van hen op stand wonen op oude landgoederen en andere deftige buitens. Tuinen die in gezamenlijkheid een parkachtige uitstraling hebben mijden ze evenmin.

Het gaat de zwartkopjes de laatste decennia voor de wind. Niet alleen namen ze flink in aantal toe, ze zijn nu ook present in delen van ons land waar ze voorheen ontbraken of schaars waren, met name in het westen en noorden. De soort profiteert van de toegenomen oppervlakte bos in ons land en van natuurlijker beheer van bossen en parken.

Onze zwartkopjes zijn zomervogels en van eind maart tot in oktober aanwezig. Bij aankomst zijn insecten er nog niet in overvloed. De (late) bessen van de klimop bieden dan een welkome aanvulling. Enkele zwartkoppen doen overigens een dappere poging hier de winter door te komen. Verder overwinteren ze overwegend rond de Middellandse Zee.

Er is echter ook een oost-west trekbeweging van zwartkoppen uit Midden-Europese streken die op de Britse eilanden overwinteren en profiteren van de befaamde Engelse tuincultuur. Die verschillende winterlocaties werken door bij de paarvorming in het voorjaar. Een zwartkop die de winter in Groot-Brittannië heeft doorgebracht paart doorgaans met een soortgenoot die dezelfde winterbestemming heeft gekozen. Hetzelfde geldt voor de ‘Spanjaarden’.

Wetenschappers gebruiken daarvoor de term ‘reproductieve isolatie’. Dat zou een eerste stap kunnen zijn naar het ontstaan van twee verschillende soorten zwartkoppen, al kan dat nog eeuwen duren. Maar de eerste verschillen zijn al geconstateerd. Zo hebben de dichter bij huis overwinterende vogels iets rondere, langere en smallere snavels dan de Zuid-Europese overwinteraars. Dat hangt samen met een ander menu, waaronder een overvloedig aanbod van het door de mens aangeboden wintervoer in de Engelse tuinen. Maar Brit of Spanjaard, de zang blijft wonderschoon en bezorgt ons jaar in, jaar uit een op-en-top lentegevoel.