Calciumgebrek bij bosvogels door stikstof blijkt groter probleem

Het betreft niet alleen méér soorten vogels, maar het speelt ook in bossen die als weinig gevoelig voor stikstofdepositie werden beoordeeld. Droogte in voorjaar en zomer, als gevolg van klimaatverandering, doet ook nog een duit in het zakje. 

Bosvogels als koolmees, pimpelmees, bonte vliegenvanger, maar ook boomklever en diverse soorten spechten hebben calcium (kalk) nodig, vooral in de broedtijd. Ze krijgen het binnen via dierlijk voedsel, zoals pissebedden, miljoenpoten, huisjesslakken en insecten. In bossen met te weinig calcium in de bodem als gevolg van veel stikstof en daardoor te weinig calciumrijk voedsel, krijgen vogels te maken met breuk van eieren, botgroeistoornissen en laag broedsucces.  

In 2020 en 2021 werd door Stichting Biosfeer onderzoek gedaan naar in nestkasten broedende vogels in het Edese Bos op de Veluwe, dat voorheen niet als ‘stikstofgevoelig’ werd aangemerkt. Het betreft een eiken-beukenbos op de stuwwal met een voedselrijke bodem. Al langer wordt dergelijk onderzoek gedaan in de Noord-Ginkel, een oud eikenbos. Hier werd in 2016 calciumgebrek bij mezen vastgesteld, waar dat bij eerder onderzoek in de periode 2002-2004 niet het geval was. Om de verzuring tegen te gaan, werden hier in 2017 40 voederplanken met schelpgruis geplaatst. In november 2020 werd een groot deel van het gebied met schelpgruis bestrooid en zijn de eerder geplaatste voederplanken weer weggehaald.

Het effect van deze maatregelen was positief, vooral bij koolmezen. Bij deze soort werden de calciumproblemen onder nestjongen op slag een veel zeldzamer verschijnsel. Dat wijst erop dat het gebrek aan calcium een probleem is. Mezen eten schelpgruis, maar bonte vliegenvangers niet. Die bleken in het droge jaar 2020 wél last te hebben van botgroeiproblemen, problemen die bonte vliegenvangers begin jaren negentig nog niet kenden. Zij eten in tegenstelling tot mezen miljoenpoten, en het heeft er alle schijn van dat deze prooien door droogte extra moeilijk te vinden waren omdat ze dieper in de grond kropen. Daarnaast waren de door calciumgebrek veroorzaakte problemen bij kool- en pimpelmezen in het Edese Bos groter dan in de Noord-Ginkel, met meer sterfte onder jongen en meer stoornissen in de botgroei.

Het onderzoek van Biosfeer geeft een duidelijk signaal af: stikstofdepositie is ook buiten daarvoor als gevoelig aangemerkte gebieden een probleem in het ecosysteem. Het vermogen van minder gevoelige gebieden om de stikstoflast aan te kunnen wordt aangetast. Gebieden met bodems die meer verzuring aankunnen, kunnen zo toch heel gevoelig worden voor stikstof. Daar komt bij dat verzuring en verdroging elkaar versterken. Vanuit het voorzorgsprincipe moeten we ervan uitgaan dat de aantasting sneller en bij meer typen leefgebied tot ernstige problematiek kan leiden dan tot nu toe vaak wordt aangenomen.

Dit betekent dat beleid voor natuurherstel niet alleen gericht zou moeten zijn op de meest gevoelige gebieden, maar ook op minder gevoelige gebieden. Om de stikstofgevoeligheid en de huidige mate van aantasting in te schatten, zou bovendien niet alleen de kritische depositiewaarde van een gebied, maar ook het effect op de feitelijke natuurkwaliteit leidend moeten zijn. 
Het onderzoek bevestigt ook dat snelheid in het brongericht oplossen van de stikstofcrisis van groot belang is –  de stikstofdepositie moet echt omlaag. Overal dus, en niet alleen rondom natuurgebieden. 
 

Bron: Burg, A, van den. 2021. Het verdwijnen en verschijnen van calciumgebrek bij zangvogels. Vakblad bos, natuur, landschap 18 (180): 28-31, in Special Programma Natuur.