In de zomer leren jonge vogels zingen

Is dit een nachtegaal…? Dé nachtegaal, die mij jaarlijks in een zwoele meinacht naar de duinen lokt, als de mannetjes met hun indrukwekkende zang, met crescendo’s en krachtige trillers, de vrouwtjes bekoren en tegelijk de andere zingende mannetjes laten weten dat zij hier de baas zijn, op dit plekje, in dit territorium. Op het moment dat ik hier loop, is het diep in juli, nachtegalen heb ik al wekenlang niet meer horen zingen. Een grasmus zingt nog het hoogste lied, verder is het stil in dit duindoornstruweel.

Op die merkwaardige, zachte, lang aangehouden, murmelende zang na die laag uit het struweel komt. Struweel dat zó dicht is dat ik niet dichterbij de bron kan komen. Ik tuur daarom met mijn kijker in de wirwar van takken – vergeefs. Toch: ik herken in deze krakkemikkige versie duidelijke elementen van nachtegalenzang. Hoewel nooit eerder gehoord, weet ik dat hier een jonge nachtegaal zingt. Een jong dat nog maar enkele weken geleden is uitgevlogen. Dit is toch echt een van de meest fascinerende aspecten van het vogels-kijken en -luisteren: je blijft ontdekken en wordt keer op keer verrast.

Is vogelzang aangeboren of aangeleerd? Of wellicht een mix van beide? Het korte antwoord daarop is het laatste, als we ons beperken tot zangvogels. Jonge zangvogels hebben in hun genen zeker een blauwdruk van hun soorteigen zang meegekregen, dat ze herkennen. Dat is wel belangrijk, want anders zou je de zang van een andere soort overnemen. Maar ze léren ook te zingen, door te luisteren en te oefenen. Onderzoek in het veld, maar ook in laboratoria heeft ons veel inzicht gegeven in hoe dit werkt. Dat onderzoek is vooral gedaan aan slechts een beperkt aantal soorten, waaronder zebravink, zanggors, nachtegaal, vink en – ja ja! – de kanarie.

Er is een aantal stadia in het leerproces, dat veel variaties kent maar vastligt wat de volgorde betreft. Jonge vogels beginnen met het leerproces zodra ze uitvliegen. Het stopt meestal zodra ze zelf een territorium verdedigen, vaak in het voorjaar daarop. Maar niet altijd; jonge graszangers kunnen al binnen een paar maanden broeden en ook de zang leren. Nou is dat in dit geval niet toevallig een van de meest eenvoudige zangvormen die we kennen: dziep… dziep… dziep…et cetera.

Het eerste levensjaar is cruciaal bij zangvogels: dan krijgt de jonge vogel de zang onder de knie. Door te luisteren naar soortgenoten en te oefenen. Als voorbeeld nemen we de vink. De vinkenslag is niet de meest complexe zang en dus ook makkelijk te analyseren. Ook wij kunnen goed de verschillen horen tussen de stadia van het leerproces van de vink. Al na enkele weken, tot in de herfst, begint de jonge vink te zingen; deze eerste oefening heet in het Engels subsong. In de winter zingen vinken niet.

Als de dagen gaan lengen, en onder invloed daarvan de hormonen gaan opspelen, beginnen de vinken in februari te zingen. In beukenbossen met veel overwinterende vinken hoor je ze dan overal, heel vaak lijkt het nergens naar. De jonge vink leert echter snel en in maart is de oefenzang al zover ontwikkeld dat het inmiddels veel beter klinkt. Deze fase heet plastic song. In april is de zang geheel uitgekristalliseerd en hoor je overal de vertrouwde vinkenslag, inclusief het uithaaltje aan het einde.

Sommige soorten blijven echter leren en hun zang ontwikkelen. Zoals de spreeuw, de absolute maestro als het om complexiteit van zang gaat. Ook de zwartkop blijft leren in de jaren erop. Net als onze nachtegaal. Want als je dat vak goed beheerst, slaag je in de nachtegalenwereld. In die zin verschillen vogels niet veel van mensen, ook heel vocale wezens.