De verleidelijke diepe fluittonen van de nachtegaal

“Dat is begonnen bij de oude Grieken. De nachtegaal was een zomerbode voor de Grieken. Na een lange karige tijd betekende de nachtegaalzang het begin van nieuw leven. Waarschijnlijk kreeg de nachtegaal daardoor een belangrijke rol in verhalen die de Grieken aan elkaar doorvertelden. In de literatuur zien we dat de nachtegaal voor het eerst in de werken van Homerus verschijnt. Vervolgens gebruiken andere Griekse dichters de nachtegaal opnieuw in hun werk. En omdat de Griekse geschriften altijd een belangrijke bron bleven voor schrijvers, galmt de literaire nachtegalenzang daarna nog eeuwenlang door. Tot het einde van de 19de eeuw, dan verstomt de nachtegaal in de literatuur.”

“Daar lijkt het toch wel op. Afgelopen eeuw heeft de steeds intensievere landbouw het Nederlandse landschap drastisch veranderd. In natuurgebieden leidt dat tot verdroging en verruiging. Verdroging door onttrekking van het grondwater, en verruiging door stikstofdepositie. Daardoor is de bodem te begroeid (onder andere door brandnetel en braam) waardoor de nachtegaal moeilijker voedsel kan zoeken. Behalve in de duinen en langs de rivieren is de nachtegaal nu vrijwel uit het landschap verdwenen. Met een paar eeuwen geleden is dat een wereld van verschil.

“Dat vermoed ik wel, zo ben ik in mijn onderzoek naar de nachtegaal op Utrechtse en Amsterdamse plakkaten (een soort gemeentelijke verordeningen) uit de 17de en 18de eeuw gestuit. Daarop werd verkondigd dat het verboden was om op nachtegalen te schieten. Dat verbaasde me enigszins, was dit een vroege vorm van vogelbescherming? Wat bleek, het was een soort sport van mensen om ’s nachts op nachtegalen te schieten. Omdat er zoveel van die beesten herrie maakten, hielden ze de burgers uit hun slaap. Maar dat schieten in het pikkedonker was gevaarlijk, zeker in dichtbevolkte steden als Utrecht of Amsterdam.”

“Nee, vooral moerasvogels zingen ’s nachts ook door. En je kan ook de roodborst ‘s nachts horen zingen, aangemoedigd door het licht van een lantaarnpaal of de volle maan. Maar in het donker valt de nachtegaal op met zijn harde en gevarieerde zang. In de 19de eeuw dacht een Duitse vogelonderzoeker dat de nachtegalen die je overdag en ‘s nachts hoort, twee verschillende soorten zijn. Gedurende de nacht zingt de nachtegaal namelijk opvallend meer langgerekte fluitstrofen dan overdag.

Nachtegalen trekken alleen ‘s nachts. De mannetjes komen ruim een week eerder in het broedgebied aan dan de vrouwtjes. Na aankomst rust het mannetje een paar dagen uit en is dan stil. Zodra hij een territorium heeft gekozen begint hij letterlijk dag en nacht achter elkaar door te zingen. En als de vrouwtjes een week later komen aanvliegen, in de nacht, verleiden juist de diepe fluittonen haar om uit de hemel af te dalen. Eenmaal beneden kiezen de vrouwtjes een mannetje. Dat doen ze in het donker, dus moeten ze op de zang van de mannetjes afgaan. Dat is waarschijnlijk ook een van de redenen waarom de nachtegalen zo’n gevarieerde zang hebben ontwikkeld.”

“Nou, alleen al de zang van de nachtegaal is grotendeels nog een raadsel. Hoe bouwen de nachtegalen hun zangrepertoire op? Een mannetje nachtegaal heeft gemiddeld 180 verschillende strofen. Je kunt je toch niet voorstellen dat een vrouwtje die bij elk mannetje gaat turven. Hoe kiest ze dan wel haar partner? Uit welke subtiele aspecten van de zang haalt het vrouwtje nachtegaal informatie over de mannen? Dat zijn nog onbeantwoorde vragen.  We kunnen nog oneindig veel onderzoek doen naar de nachtegaal… Maar in het algemeen kan de nachtegaal ons leren verwondering te hebben voor de natuur. Laten we dus allemaal naar de nachtegaal gaan luisteren en op die manier ook naar onszelf.”