Zwarte mees
Coal Tit, Periparus ater - Mezen (Paridae)
Rode lijst
De zwarte mees lijkt op de koolmees, maar is een stuk kleiner en veel bleker van kleur. Zwarte mezen hebben een klein kuifje, dat ze opzetten wanneer ze zich ergens druk om maken. In Nederland komen zwarte mezen vooral voor op de zandgronden. Het zijn naaldboombewoners, die vooral spinnen en insecten eten die ze in de bovenste lagen van de bomen zoeken. In de winter eten zwarte mezen vooral zaden, waardoor ze ook vaak in tuinen zijn waar te nemen op voedertafels en aan vetbollen.
Snel naar informatie over:
Herkenning
Vrij grote zwarte kop en witte wangen en een dikker achterhoofd dan de koolmees met een rechthoekige witte vlek die doorloopt tot midden op de kruin. Onderdelen grauw bruinwit zonder zwarte middenstreep. Mantel blauwgrijs en twee witte strepen op de vleugels. Geen wit in buitenste staartpennen, zoals koolmees wel heeft.
Geluid
Zang een op en neer gaand "tsjie-tju-tsjie-tju-tsjie-tju". Roep een iets langgerekt "tjieee", en soms af en toe korter "sie" of "si-si-si". Zowel zang als roep redelijk specifiek, maar door variatie bij koolmees soms moeilijk te herkennen.
10-11,5 cm
Leefwijze
Broeden
Zingt van begin februari t/m eind juni. Broedt van eind april tot eind juni. Nestelt in allerlei holen, van natuurlijke boomholtes tot nestkasten en muizengangen in de grond. Eileg van begin april tot eind mei. Eén tot twee broedsels per jaar, meestal 7-10 eieren, broedduur 13-15 dagen, nestjongenperiode 18-20 dagen. Jongen worden nog enige tijd na uitvliegen gevoerd.
Leefgebied
In Nederland komen zwarte mezen vooral voor op de zandgronden. Naaldbossen vormen de belangrijkste leefgebieden, vooral bossen met veel sparren.
Voedsel
Voedsel 's zomers voornamelijk insecten, zoals kevers, schietmotten, gaasvliegen, rupsen, juffers, krekels, mieren, spinnen enzovoort. 's Winters ook zaden van onder meer lariks en fijnspar. Bezoekt ook voedertafels, met name voor zonnebloempitten, noten en zaden.
Vogeltrek
Doorgaans standvogel. In sommige najaren invasies (zoals in 1989 en 2015), waarbij vogels tot uit Rusland kunnen passeren. Dat gebeurt in geval van een goed broedseizoen en weinig beschikbaar voedsel (dennenzaden). De najaarstrek vindt plaats in september-oktober, met de doortrekpiek meestal half oktober. Op plekken met stuwing door de zee of grote open wateren kunnen duizenden zwarte mezen per dag passeren. Slechts een klein deel van de invasievogels lijkt te blijven overwinteren. Trekt bij uitstek overdag, vaak in grote groepen, van bosschage naar bosschage.
Cursus Vogels in Nederland
Verspreiding en aantal
talrijke broedvogel | jaarrond aanwezig | doortrekker en wintergast in groot aantal
Zwarte mezen namen lang in aantal toe als gevolg van de massale aanplant van naaldbomen. Vanaf ongeveer 1985 is er sprake van een afname, wat slechts deels verklaard kan worden door meer natuurlijk loofbos in plaats productiebos met naaldhout. Wat de soort in ieder geval ook parten speelt, is het opruimen van kleine naaldhoutbosjes in het landelijk gebied. De laatste tien jaar gaat de soort met meer dan 5% per jaar achteruit.
Aantallen in Nederland
| Aantal broedparen | 14.000-18.000 (in 2018-2020) |
| Geschat maximum aantal overwinteraars | 45.000-65.000 (in 2013-2015) |
| Doortrekkers | 50.000-200.000 (in 2008-2012) |
Bron: sovon.nl
Meer weten over trends? Kijk op sovon.nl.
Waarnemingen
Bron en meer waarnemingen: Waarneming.nl
Kijktip
Veluwe, hoog in de sparren. Soms invasies van elders uit Europa, waardoor op diverse plekken overvliegende groepjes te zien zijn, zoals Kamperhoek bij Swifterbant.
In Europa
Zwarte mezen komen in het grootste deel van Europa voor, behalve op IJsland en in Lapland. De noordgrens van de verspreiding ligt op ongeveer 65 graden noorderbreedte. De grootste aantallen zijn in Spanje en Duitsland te vinden. In Engeland en Ierland komt een aparte ondersoort voor die groenbruiner is op de bovendelen.
Meer informatie
Bescherming
Met de zwarte mees gaat het niet goed in Nederland. De soort is daarom in 2017 op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels terecht gekomen, in de categorie Gevoelig. Het is aannemelijk dat de afname in Nederland deels verband houdt met het verminderde areaal naaldhout, een gevolg van omvorming in natuurlijker bos (met meer loofhout) of heide. Vermoedelijk is er echter meer aan de hand, aangezien de afname ook resterende naaldbossen treft. Nader onderzocht moet worden in hoeverre afnames van prooidieren (ongewervelden) in bossen meespelen. Bij koolmezen en zwarte mezen is recent ontdekt dat kalkgebrek in verzuurde (naald)bossen de oorzaak is van dunne eischalen en misgroeide jongen.
De zwarte mees staat op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels. Rode Lijsten bevatten soorten die bedreigd worden of kwetsbaar zijn. Rode Lijsten hebben geen officiële juridische status, maar hebben in de praktijk wel een belangrijke signaleringfunctie. Voor deze soorten geldt een hogere prioriteit bij het nemen van actieve beschermingsmaatregelen, bijvoorbeeld door hun leefgebieden te verbeteren. Download hier het Basisrapport voor de Rode Lijst Vogels volgens Nederlandse en IUCN–criteria.
Wat wij doen
Wij promoten het vogelvriendelijk inrichten van tuinen op verschillende manieren. Daarvan kan ook de zwarte mees profiteren. Dat doen we via websites, social media, nieuwsbrieven en magazines. Maar ook tijdens evenementen zoals de Nationale Tuinvogeltelling of de Jaarrond Tuintelling. Vogelbescherming heeft verder een landelijk netwerk van Tuinvogelconsulenten die tegen een gering bedrag deskundig advies geven over vogelvriendelijke tuinen en schoolpleinen.
Wat kun jij doen
Een groepje naaldbomen in een hoek van een grote tuin kan ervoor zorgen dat zwarte mezen een bezoek aan uw tuin afleggen. Heb je een echte (naald)bostuin dan is het zeker ook mogelijk dat een paartje zwarte mezen tot broeden komt. In de winter eten zwarte mezen vooral zaden, waardoor ze ook vaak in tuinen zijn waar te nemen op voedertafels en aan vetbollen. Ze komen ook op pinda's af.
Bosbeheerders kunnen in productiebos de zwarte mees gerieven door de aanplant van naaldhoutsoorten als fijnspar. Laat verspreid wat dode stammen staan voor nestgelegenheid.
Meer weten?
Actuele berichten
Eropuit met MijnVogelvinder.nl
Wet- en regelgeving
De zwarte mees is een beschermde inheemse vogelsoort. Net als alle andere vogels die van nature in het wild in Nederland voorkomen, zijn zwarte mezen beschermd op grond van de Europese Vogelrichtlijn. De bescherming van de zwarte mees wordt in Nederland geregeld door de Omgevingswet.
Algemene regels
De wet verbiedt het om zonder omgevingsvergunning voor een flora- en fauna-activiteit:
- vogels opzettelijk te doden of vangen;
- nesten, rustplaatsen en eieren van vogels opzettelijk te vernielen of beschadigen of nesten weg te nemen;
- eieren van vogels te rapen en onder zich hebben;
- vogels opzettelijk te storen;
- vogels, dood of levend, dan wel delen of producten daarvan in bezit te hebben, te vervoeren en in de handel te brengen.
Uitzonderingen op de vergunningplicht zijn opgenomen in de wet en bijbehorende uitvoeringsregelgeving. De provincie (en in sommige gevallen het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) kan een omgevingsvergunning verlenen die toestaat in strijd met de verboden te handelen. Daarnaast kan de provincie (en in sommige gevallen het Rijk) vergunningvrije gevallen aanwijzen. Aan beide zijn strenge voorwaarden verbonden.
De wet bevat daarnaast algemene regels voor in het wild levende vogels:
- de algemene zorgplicht die stelt dat iedereen voldoende zorg moet dragen voor de fysieke leefomgeving;
- de specifieke zorgplichten voor natuurgebieden en inheemse vogels die erop gericht zijn om nadelige effecten te voorkomen, beperken of herstellen;
- de verplichting om onnodig lijden te voorkomen bij het legaal doden of vangen van dieren in het wild;
- het algemene verbod op dierenmishandeling (Wet dieren).
Bijzondere regels
De wet biedt bescherming aan alle in gebruik zijnde nesten en rustplaatsen van vogels, inclusief de functionele omgeving om het broeden succesvol te laten zijn. De nestbescherming geldt voor alle soorten gedurende het broedseizoen en voor een beperkt aantal soorten jaarrond. Nesten van zwarte mezen zijn niet standaard het gehele jaar beschermd. Nader onderzoek kan nodig zijn, omdat de nesten wel jaarrond bescherming genieten als zwaarwegende feiten of ecologische omstandigheden dat rechtvaardigen. In sommige provincies geldt de nestbescherming alleen gedurende het broedseizoen. Er zijn geen natuurgebieden voor deze soort aangewezen.
Meer weten?
- Juridische bescherming van vogels
- Beschermde planten, dieren en natuur (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)
- Gebiedendatabase (Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit)
- Informatiepunt Leefomgeving
© Foto's: AGAMI © Illustraties vogels: Elwin van der Kolk © Video's: Natuur Digitaal