Koekoek
Common Cuckoo, Cuculus canorus - Koekoeken (Cuculidae)
Rode lijst
Koekoeken leggen hun eieren in de nesten van zogeheten waardvogels, gedrag dat overigens ook bij andere soortgroepen zoals zoogdieren en insecten wordt aangetroffen. Een vrouwtjeskoekoek specialiseert zich op een bepaalde vogelsoort of -familie. Zo zijn er 'heggenmus-koekoeken' en 'karekiet-koekoeken'. De eieren lijken sterk op die van de waardvogel. De koekoek heeft het moeilijk. In heel West-Europa zijn we in enkele tientallen jaren misschien wel de helft van de koekoeken kwijtgeraakt. De oorzaken zijn nog niet helemaal duidelijk.
Snel naar informatie over:
Herkenning
Het geluid van de koekoek is van ver te horen. De soort heeft spitse vleugels en een lange staart. Vliegt met een snelle vleugelslag waarbij de vleugels nauwelijks boven het lichaam uitkomen. De koekoek zit vaak op een open plek met afhangende vleugels en nauwelijks zichtbare poten. Mannetjes hebben een effen blauwgrijze borst, kop en bovenzijde. De witte buik met zwarte bandering is scherp gescheiden van de blauwgrijze borst. Het kleed van vrouwtjes kent twee varianten, een grijze en een bruine. De grijze variant is grotendeels hetzelfde als dat van mannetjes maar de borst heeft een beige tint en is gebandeerd. De bruine vorm heeft een roestbruine bovenzijde en borst en is vaak over het gehele lichaam gebandeerd. Juveniel heeft een witte vlek achter op zijn kop.
Geluid
Alleen man roept sonoor "koe-koek", vrouw heeft een hinnikende triller.
32-33 cm, spanwijdte 66 cm
Cursus Vogels in Nederland
Leefwijze
Broeden
Broedt vanaf mei. Koekoeken leggen één of enkele eieren in de nesten van andere vogels, de waardvogels, in totaal kan dat bij zo'n 25 nesten gebeuren. Tegenwoordig vormen kleine karekiet, heggenmus, graspieper, witte en gele kwikstaart de belangrijkste 'pleegouders'. Eieren lijken op die van de waardvogel. Het vrouwtje haalt een ei van de waardvogel uit het nest en daarvoor in de plaats komt het eigen ei. Het koekoeksjong werkt de andere eieren of kuikens uit het nest en verlaat het nest na zo'n 17-18 dagen. Dan wordt hij nog 2 à 3 weken gevoerd door de veel kleinere waardvogels.
Leefgebied
Koekoeken komen in diverse halfopen landschappen voor, met de hoogste dichtheden in moerassen, duinen en oude cultuurlandschappen. Ze speuren vanuit hoge uitkijkposten naar nesten van geschikte waardvogels. Heggenmussen, rietzangers, karekieten en kwikstaarten zijn favoriete soorten. Het zijn dan ook vooral de leefgebieden van deze soorten - moeras, platteland, duinen, heide, maar ook buitenwijken en parken - waar koekoeken te vinden zijn.
Voedsel
Grotendeels rupsen (ook harige soorten!), aangevuld met insecten en ook wel eieren van andere vogels, zoals van de waardvogels. De harige rupsen zijn giftig en worden niet door andere vogels gegeten. Maar de koekoek heeft geen last van het mierenzuur door een dikke, beschermende laag op zijn maagwand, die afgestoten en vervangen kan worden. Van de haren maakt hij een braakbal.
Vogeltrek
Overwinteren in tropisch Afrika, zoals Congo en Angola, via een aantal tussenstops trekken ze daarheen. Koekoeken trekken in zuidwestelijke tot zuidoostelijke richting weg naar Afrika. Sommige vogels vliegen daarbij via Spanje over de Straat van Gibraltar, andere nemen de route over Italië. Koekoeken uit Wit-Rusland gaan via Turkije en Egypte. In Nederland keren ze terug rond half april. Volwassen koekoeken trekken weg na de eileg in juni/juli. Jonge vogels veel later, in september en oktober.
Eropuit met MijnVogelvinder.nl
Verspreiding en aantal
vrij talrijke broedvogel | wegtrekkend | doortrekker in vrij klein aantal
Tussen 1960-2004 vond een halvering plaats, vanaf 1990 ging het hard achteruit. Laatste tien jaar een stabilisering en toename.
Aantallen in Nederland
| Aantal broedparen | 5800-7400 (in 2018-2020) |
| Geschat maximum aantal overwinteraars | aantal onbekend |
| Doortrekkers | 2000-10.000 (in 2008-2012) |
Bron: sovon.nl
Meer weten over trends? Kijk op sovon.nl.
Waarnemingen
Bron en meer waarnemingen: Waarneming.nl
Kijktip
Vooral in duinen en moerasgebieden te vinden. Let op de kenmerkende roep.
In Europa
De koekoek komt in vrijwel geheel Europa voor, maar het broedgebied strekt zich uit van Europa/Noord-Afrika tot aan China en Japan.
Meer informatie
Bescherming
De oorzaken van de afname van de koekoeken zijn complex. Waar het met waardvogels slecht gaat, neemt ook de koekoek in aantal af. Tapuiten en gekraagde roodstaarten zijn op veel plaatsen als broedvogel verdwenen, andere zoals graspiepers in aantal afgenomen. Ook de afname van veel vlindersoorten - koekoeken eten rupsen - is nadelig voor deze soort. Maar andere waardvogels zijn in aantal toegenomen. Koekoeken profiteren van de bescherming van moerasgebieden en bijvoorbeeld heidebeheer gericht op vlinders. Over problemen in de winterkwartieren is nog weinig bekend.
De koekoek staat op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels (categorie Kwetsbaar). Rode Lijsten bevatten soorten die bedreigd worden of kwetsbaar zijn. Rode Lijsten hebben geen officiële juridische status, maar hebben in de praktijk wel een belangrijke signaleringfunctie. Voor deze soorten geldt een hogere prioriteit bij het nemen van actieve beschermingsmaatregelen, bijvoorbeeld door hun leefgebieden te verbeteren. Download het Basisrapport voor de Rode Lijst Vogels volgens Nederlandse en IUCN–criteria.
Wat wij doen
Vogelbescherming maakt zich sterk voor gezonde leefgebieden voor vogels. Daar profiteren koekoeken van én de vogels die ze opzadelen met hun ei en jong. Voor een natuurrijker platteland voeren we campagne met Red de Boerenlandvogels, aan betere moerasgebieden hebben we vanaf 2000 bijgedragen via het Beschermingsplan Moerasvogels. Onze vrijwillige WetlandWachten waken over de kwaliteit van de wetlands van Nederland en rapporteren daar regelmatig over. Om meer te weten te komen over de achteruitgang van de koekoek werd 2017 door Vogelbescherming en Sovon Vogelonderzoek uitgeroepen tot het Jaar van de Koekoek. Zo hopen we veel extra aandacht te genereren voor de bescherming van de koekoek en veel extra kennis te vergaren over het waarom van de achteruitgang. Met die kennis kunnen we de koekoek in de toekomst beter beschermen.
Wat kun jij doen
Vogelaars kunnen bijdragen door vogels te tellen voor Sovon Vogelonderzoek Nederland, zo blijven we de vinger aan de pols houden van de vogelstand in Nederland. Voor specifieke gebieden zoekt Vogelbescherming vrijwillige WetlandWachten.
De afname van de koekoek wordt in ons land vooral geweten aan de afname van diverse waardvogelsoorten (bijvoorbeeld graspieper en gele en witte kwikstaart) en gebrek aan voedsel, met name rupsen. Beide factoren zijn op hun beurt weer gerelateerd aan de moderne landbouwpraktijk. Verder zijn er aanwijzingen voor het ontstaan van een mismatch tussen de aankomstdata van koekoeken in hun broedgebieden en het broedbegin van sommige waardvogelsoorten. Herstelmaatregelen liggen onder meer in de vergroting van de natuurwaarden in het moderne agrarische landschap, vooral in halfopen gebieden.
Meer weten?
- Sovon Vogelonderzoek Nederland
- Jaar van de koekoek
- Zenderonderzoek koekoek
- Red de Boerenlandvogels
- WetlandWachten
Actuele berichten
- Herkennen vogels elkaar?
- Samenwerkende vogels
- Het riet krast; de kleine karekieten zingen
- De gouden eeuw van het vogelonderzoek
Downloads
- Beschermingsplan moerasvogels 2000-2004 (pdf, 1.23 Mb)
Wet- en regelgeving
De koekoek is een beschermde inheemse vogelsoort. Net als alle andere vogels die van nature in het wild in Nederland voorkomen, zijn koekoeken beschermd op grond van de Europese Vogelrichtlijn. De bescherming van de koekoek wordt in Nederland geregeld door de Omgevingswet.
Algemene regels
De wet verbiedt het om zonder omgevingsvergunning voor een flora- en fauna-activiteit:
- vogels opzettelijk te doden of vangen;
- nesten, rustplaatsen en eieren van vogels opzettelijk te vernielen of beschadigen of nesten weg te nemen;
- eieren van vogels te rapen en onder zich hebben;
- vogels opzettelijk te storen;
- vogels, dood of levend, dan wel delen of producten daarvan in bezit te hebben, te vervoeren en in de handel te brengen.
Uitzonderingen op de vergunningplicht zijn opgenomen in de wet en bijbehorende uitvoeringsregelgeving. De provincie (en in sommige gevallen het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) kan een omgevingsvergunning verlenen die toestaat in strijd met de verboden te handelen. Daarnaast kan de provincie (en in sommige gevallen het Rijk) vergunningvrije gevallen aanwijzen. Aan beide zijn strenge voorwaarden verbonden.
De wet bevat daarnaast algemene regels voor in het wild levende vogels:
- de algemene zorgplicht die stelt dat iedereen voldoende zorg moet dragen voor de fysieke leefomgeving;
- de specifieke zorgplichten voor natuurgebieden en inheemse vogels die erop gericht zijn om nadelige effecten te voorkomen, beperken of herstellen;
- de verplichting om onnodig lijden te voorkomen bij het legaal doden of vangen van dieren in het wild;
- het algemene verbod op dierenmishandeling (Wet dieren).
Bijzondere regels
Er zijn geen natuurgebieden voor deze soort aangewezen.
Meer weten?
- Juridische bescherming van vogels
- Beschermde planten, dieren en natuur (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)
- Gebiedendatabase (Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit)
- Informatiepunt Leefomgeving
© Foto's: AGAMI © Illustraties vogels: Elwin van der Kolk © Video's: Natuur Digitaal