Zomertortel Jos op weg naar Afrika: Frankrijk nu veilig, maar komt hij Spanje door?

De zomertortel was in Nederland ooit een veel voorkomende boerenlandvogel, maar dreigt uit ons land te verdwijnen. In Nederland is de zomertortel ernstig bedreigd. Ook elders in Europa gaat de soort zwaar achteruit. Daarom is er een internationaal actieplan om de soort te redden. In ons land startte Vogelbescherming met steun van onze leden ‘Operatie zomertortel’ – een noodmaatregel om de resterende zomertortels te helpen om jongen groot te brengen, zowel door bij te voeren als door verbeteringen in het landschap.

Hieruit blijkt hoe de druk van de landbouw en de jacht tot het biodiversiteitsverlies bijdraagt. De soort staat ook op zowel de wereldwijde Rode lijst van vogels als op de Europese Rode lijst. Op grond van de ‘Vogelrichtlijn’ moeten de Europese lidstaten erop toezien dat er voldoende leefgebieden voor de zomertortel zijn, dat er passende juridische waarborgen voor de bescherming van deze leefgebieden bestaan en dat deze leefgebieden worden beheerd naar de ecologische behoefte van de soort, en dat jacht alleen plaatsvindt wanneer die duurzaam is. 

In ons land gaat de zomertortel zeer hard achteruit; van een algemene, wijdverspreide soort in 1975 tot nog zo’n duizend broedparen in 2020. Een belangrijk deel van de teruggang wordt veroorzaakt door veranderingen in het broedgebied: Nederland is steeds minder geschikt voor zomertortels. De intensiverende landbouw heeft voor een landschap gezorgd waarin de diversiteit die zomertortels nodig hebben, niet meer voorhanden is. De duiven overleven op enkele plekken waar nog wat kleinschaligheid behouden is gebleven.

In één van deze ‘bolwerken’ – de Zak van Zuid-Beveland – wordt gewerkt aan onderzoek om inzichten op te doen die kunnen helpen met het nemen van heel gerichte maatregelen op de plekken waar nog zomertortels leven. Onderdeel van het onderzoek is een live kaart waarop je de bewegingen én de trek van zomertortel 'Jos' kan volgen. Zo leren we meer over het landschapsgebruik bij ons, en over de trek van de soort. Met die extra kennis proberen we de zomertortel te behouden. Dat vraagt om nauwe samenwerking tussen onderzoekers, beheerders van gebieden en (deskundigheid van) Vogelbescherming.

Tegelijk met deze focus op de Nederlandse broedgebieden via Operatie Zomertortel verzetten we ons met BirdLife, onze koepelorganisatie, al sinds jaar-en-dag tegen de absurde illegale én legale jachtpraktijken. Op Malta, vanouds een van de ergste ‘black spots’ van het Middellandse Zeegebied, is de illegale jacht hierdoor sterk ingeperkt. Ook op andere plekken worden successen geboekt, maar de torteljacht is een hardnekkig en veelkoppig monster. Daarom volgt Vogelbescherming nauwlettend de inbreukprocedure die de Europese Commissie is gestart tegen Frankrijk en Spanje vanwege hun gebrekkige bescherming van de zomertortel.

Spanje herbergt meer dan de helft van de broedpopulatie in de EU en Frankrijk nog eens 10 procent. Nederland ligt aan de noordwestgrens van het verspreidingsgebied en hier leven nu nog maar kleine aantallen (zo’n duizend paartjes). Dat was anders: er leefden in Nederland meer dan 30 duizend paar! Vanwege de grote aantallen in die landen spelen vooral Frankrijk en Spanje nu een uitermate belangrijke rol voor de toekomst van deze soort.

In de periode 1996-2016 is de populatie in Spanje met 40 procent en in Frankrijk met 44 procent afgenomen. Aangezien Frankrijk noch Spanje de maatregelen heeft genomen die nodig zijn om meer bescherming te bieden, verstuurde de Commissie aanmaningsbrieven. De Europese Commissie zal op basis van de reacties van Frankrijk en Spanje een besluit nemen over de volgende stap in de inbreukprocedure. Dat bestaat uit het sturen van een 'met redenen omkleed advies', waarop de lidstaten weer kunnen reageren. Mocht dat antwoord nog steeds onvoldoende zijn, dan kan de Europese Commissie de zaak voor het Europese Hof van Justitie brengen.

Jacht richt zich op een aantal soorten, waarvan de bereidbaarheid (spiermassa) bovengemiddeld goed is. Bij vogels gaat het vaak om hoenders als fazant en patrijs, maar ook houtsnip en duiven zijn geliefd. De zomertortel is een kleine, snelle duif die lastiger te raken is, waardoor de uitdaging voor jagers groter is. ‘Op de zomertortel gaan’ is daarom in bepaalde kringen een bijzonder geliefde bezigheid. Jacht is in de Franse en Spaanse plattelandscultuur, waar men veel meer dan in Nederland nog dicht op de natuur leeft, een wijdverspreid fenomeen.

Zonder een karikatuur te willen maken van de situatie is het volgende aan de hand: het jagersvolk omvat, al met al, een aardig aantal stemgerechtigde burgers. Omdat ‘jacht’ en de impact daarvan vaak geldt als ‘typische plattelands-aangelegenheid’ en mensen (zeker in steden) andere onderwerpen (economische ontwikkeling, zorg, pensioen) als urgenter ervaren, is het voor politici gemakkelijk om ‘de stem van het platteland’ te halen zonder de meerderheid van de kiezers tegen de haren te strijken. Dit is wat in Frankrijk aan de hand lijkt te zijn; de Franse overheid maakte opnieuw jacht op bedreigde zomertortels mogelijk, iets waar de Franse jachtlobby hard voor heeft geijverd.

Volgens de Europese natuurbeschermingsregels mag er alleen jacht plaatsvinden (naast andere regels) als die duurzaam is. Met andere woorden; de jacht mag de toekomstperspectieven van een diersoort niet negatief beïnvloeden. Voor individuele vogels is jacht uiteraard per definitie niet duurzaam. Momenteel wordt in opdracht van de Europese Commissie een zogenoemd Adaptive Harvest Model Mechanism (AHMM) ontwikkeld. Via zo’n modelberekening moet (jaarlijks) het quotum bepaald worden wat verantwoord per land afgeschoten kan worden.

De Europese Commissie gaat ervanuit dat, gegeven de zorgwekkende trend van de tortel in Europa, er een moratorium in acht wordt genomen totdat het AHMM operationeel is. Frankrijk en Spanje houden zich hier echter niet aan en gaan gewoon door met de jacht. Vandaar dat Europese Commissie al in juli 2019 een inbreukprocedure (een ‘niet-nalevingsprocedure’) tegen beide landen is gestart. Het gaat hierbij over het ten onrechte toestaan van jacht op de soort, maar ook over de tekortkoming ten aanzien van de bescherming van het leefgebied van de soort in beide landen.

Frankrijk en Spanje hebben een reactie gestuurd naar aanleiding van de aanmaningsbrief. Die reactie was volgens de Commissie ontoereikend en zij zal nu de volgende stap nemen in de procedure; een ‘met redenen omkleed advies’ sturen naar Frankrijk en Spanje. Als de reactie daarop weer onvoldoende is, dan kan de zaak worden doorverwezen naar het Europese Hof van Justitie. Deze kan dan de landen veroordelen vanwege een schending van de wettelijke vereisten die voortvloeien uit de Vogelrichtlijn.

Voor het toestaan van de jacht in Frankrijk en Spanje heeft de inbreukprocedure geen directe gevolgen, omdat deze helaas geen ‘schorsende werking’ heeft. Als de zaak is voorgelegd aan het Hof, dan zou die wel voorlopige maatregelen kunnen nemen.

Maar zover is het helaas nog niet. En al hield Frankrijk het na 7.000 dode zomertortels voor gezien dit jaar, in geheel Zuid-Europa, zullen opnieuw vele tienduizenden zomertortels worden afgeschoten.