Vol overgave grauwe kiekendieven beschermen

Zonder vogelonderzoek geen vogelbescherming. Alles begint met weten of aantallen van een soort toe- of afnemen. Als blijkt dat een zeldzame soort afneemt, dan is het minstens zo belangrijk om te onderzoeken hoe dat komt en of er wat aan te doen valt.

Een soort waar relatief veel onderzoek naar wordt gedaan, is de grauwe kiekendief. Tot ongeveer halverwege de vorige eeuw was deze roofvogel een relatief algemene vogel in Nederland (tot 500-1000 paar). Tegenwoordig heeft de grauwe kiekendief zich door verlies van leefgebied vooral genesteld in de uitgestrekte akkergebouwgebieden in het noorden van het land en in Flevoland.

In Noord-Oost Groningen ga ik samen met Tonio Schaub op pad om mee te maken hoe de bescherming van de grauwe kiekendief er in de praktijk uitziet.

Tonio doet als wetenschapper aan de Rijksuniversiteit Groningen promotieonderzoek naar de gevolgen van windmolenparken voor diverse soorten roofvogels én is daarnaast verbonden aan Grauwe Kiekendief – Kenniscentrum Akkervogels (GKA). Deels als betaalde kracht, maar zoals dat zo vaak gaat bij gepassioneerde vogelliefhebbers, deels ook in zijn vrije tijd. Vanwege zijn Duitse oorsprong kan Tonio namelijk goed met akkerbouwers overweg die net over de grens in de Duitse Dollardpolders hun bedrijf hebben. Dat is handig als een grauwe kiekendief in een van die percelen een nest heeft gebouwd.

In zijn wat zanderige auto op weg naar de akker waar Tonio een aantal jonge grauwe kiekendieven gaat ringen, legt hij uit hoe belangrijk een goede band met de boeren in het gebied is. Sterker nog, sat is zelfs een kritieke randvoorwaarde in het beschermingswerk van GKA, want dát grauwe kiekendieven in graanakkers broeden, maakt het beschermen van deze roofvogel tot een complexe onderneming.

Dat zit zo. Graan moet natuurlijk geoogst. En dat gebeurt op een niet planbaar moment. Het graan moet zover zijn, het weer moet geschikt zijn én de broodnodige combine beschikbaar. Precies op dat unieke tijdstip moet de boer willen bellen met de vogelbeschermers van GKA en moeten die dus ook klaar staan om nestjongen eventueel tijdelijk te verplaatsen.

Dat is vooral belangrijk wanneer dat de jonge grauwe kiekjes in de leeftijd zijn dat ze al wel wat kunnen fladderen, maar nog niet echt kunnen vliegen. Jongere kuikens blijven bij nadering van de combine veilig zitten in hun beschermingskooi - waarover dadelijk meer -, die kunnen ook niet anders. Al volledig vliegvlugge jongen vliegen weg naar een veilige plek als de boer er met zijn voertuig aan komt.

Maar juist in de fase daartussenin schuilt het gevaar. Dan schrikken de jonge vogels van de combine, verlaten al fladderend het nest en zijn dan kwetsbaar. Op dat moment komt GKA in beeld om de jongen te vangen en in veiligheid te brengen. Dat kan alleen dankzij de ongelofelijk inzet van heel veel vrijwilligers die heel veel uren in het veld maken.

Voorafgaand aan zo’n reddingsactie moet er al namelijk behoorlijk wat kennis zijn verzameld. GKA moet allereerst van álle 40-60 broedparen van de grauwe kiekendief weten in welke percelen en bij welke boeren zich de nesten bevinden, wanneer de eieren zijn uitgekomen en hoe de oud de jongen zijn. Dan weet je of sprake zal zijn van fladderaars.

Dat vraagt om een forse inzet vanaf het moment dat de grauwe kieken in Nederland arriveren (mei) totdat het allerlaatste nest veilig is uitgevlogen (augustus). Beetje bij beetje begint het mij te dagen hoeveel werk er elk jaar achter het beschermen van deze vogelsoort schuil gaat en hoe nodig het is!

Aangekomen op de plek waar Tonio de jonge vogels gaat ringen, staat een klein welkomstcomité klaar. Een gezin uit de buurt waarvan de vrouw grauwe kiekendief-vrijwilliger is. Zij wil ‘haar’ kiekendief-kuikens nader aan haar kinderen voorstellen.

En een collega van Tonio. Zij duikt het graan in om de jonge vogels uit het nest te halen. We gaan niet met z’n allen naar het nest, want onze sporen zouden bijvoorbeeld vossen rechtstreeks naar het nest kunnen leiden. Nestbezoek is dus eigenlijk taboe, maar omdat er al een beschermingskooi om dit nest staat, kan het. Een kooi met een opening aan de bovenkant, zodat de oudervogels toegang blijven houden tot het nest.

Zo'n 'kooi' beveiligt de eieren en jongen tegen grondpredatoren (zoals de vos) en het platliggen van het gewas eromheen (bij heftige wind en regen), waardoor de kiekendieven niet meer bij hun jongen zouden kunnen komen. Het plaatsen van het gaas om het nest, is gewoonlijk et enig andere moment dat nesten van grauwe kiekendieven worden bezocht. Zo blijft de verstoring minimaal.

Als de jonge vogels uit hun beschermde nest zijn gehaald, werken Tonio en collega efficiënt om de vogelstress zo kort mogelijk te laten duren. De drie jongen worden gemeten, gewogen en krijgen een ringetje om hun poot, een metalen en een gekleurde die van afstand afgelezen kan worden, wat later allerlei informatie kan opleveren over leeftijd en verspreiding van de vogels.

Een van de aanwezige kinderen wil heel graag meehelpen met ringen en wegen, maar ja, dat is heel secuur werk waarvoor opleiding én vergunning nodig is.

Toch is er voor de leergrage jongen nog een piepkleine rol weggelegd aan het einde van de ring- en onderzoeksessie. Ook voor mij. Om de drie jongen even te vergelijken worden ze nog gezamenlijk op de foto gezet. Ik mag heel even met wat instructie de jongste van het stel vasthouden.

Als ik door de zachte veertjes heen het hart van deze jonge grauwe kiekendief voel kloppen, krijg ik plots een brok in de keel. Ik weet niet helemaal waarom, maar de kwetsbaarheid van deze vogel doet me wat. Slechts weinig jonge vogels – van welke soort ook – overleven hun eerste jaar. Van grauwe kiekendieven is dat vaak maar een derde begrijp ik van Tonio. Ik hoop dat ‘mijn’ vogel het redt!

De volgende halte ligt net over de grens in Duitsland. Daar is een gerstakker met zelfs twee grauwe kiekendiefnesten al geoogst, en heeft de boer – met inzet van de nodige overredingskracht – eerder in het seizoen toegestaan dat er beschermingskooien rondom de nesten werden geplaatst. En het heeft gewerkt.

We zien twee, misschien zelfs drie jonge vogels rond de akker vliegen. Of was dat toch een oudervogel? Omdat er al is geoogst op dit perceel, mogen we hier wel naar de nesten toe lopen, want nesten met gaas eromheen vallen nu toch enorm op te midden van de verder kale akker.

In het tweede nest zien we tot grote vreugde van Tonio nog drie jonge grauwe kiekendieven zitten. 2022 lijkt namelijk geen topjaar met zo’n 70 groot geworden jongen. In 2021 waren het er nog minder, namelijk 44, een absoluut dieptepunt. Het beste jaar, 2019, telde 142 uitgevlogen jongen. De verschillen tussen jaren zijn dus enorm, en dat wordt veroorzaakt door één cruciale factor: de veldmuizenstand! Zijn er veel veldmuizen, dan profteren de grauwe kiekendieven daarvan. Zijn er weinig, dan wreekt zich dat.

De buren die ons de eerste beschermingskooi zien weghalen, groeten ons hartelijk. Ook zij zijn zeer geïnteresseerd in het wel en wee van de grauwe kiekendieven, vertelt Tonio. Dat ziet hij graag, het verhoogt het draagvlak voor alle beschermingsmaatregelen die voor de akkerbouwers een extra belasting vormt. De eigenaar van het perceel waar we zijn, krijgt ook meteen een foto geappt van de jongen die nog op het nest zitten. Ook zíjn inspanning is beloond door de aanwezigheid van nog eens drie gezonde 'kiekjes'.