Het gif van de grutto-weide

Weidevogels zijn vogels die het voor hun voedsel, hun veiligheid en hun voortplanting moeten hebben van weiden. Dat klinkt logisch. Niet toevallig hebben we in Nederland aan weilanden geen gebrek: ruim 60 procent van het landoppervlak bestaat uit landbouwgrond en daar weer ruim de helft van is grasland. Een weldaad dus voor weidevogels, zou je zeggen.

Niks is minder waar, zo weten we intussen; kemphanen zijn als broedvogel verdwenen en andere weidevogels staan op het punt ze te volgen, onze nationale vogel, de grutto, voorop. Noem een oorzaak? Onze weilanden zijn verziekt door een tsunami aan mest; dunne koeienstront plat gezegd.

Mijn beide pakes (opa’s) waren boer; veehouders. Best een goed bestaan. Met 25 koeien die ’s zomers in uitbundig bloeiende weiden graasden, tussen jubelende vogels en snorrende insecten, waar ze twee keer per dag met de hand werden gemolken, en die ’s winter op stal stonden.

Tweemaal daags kregen ze daar kruidig ruikend hooi van de hooizolder. De hele dag door produceerden ze urine en stront, die in de stal op een simpele maar slimme manier gescheiden werd opgevangen. De urine, rijk aan mineralen, ging in het voorjaar op het gras voor een groei-boost. De stront, vermengd met het stro waarop de koeien stonden, werd twee keer daags afgevoerd naar de mestvaalt, waar bacteriën de zaak vercomposteerden tot ruige (droge) mest. Die werd in het voorjaar over het land uitgestrooid en zorgde voor een geleidelijke en gelijkmatige bemesting. Het was vooral ook een geweldige bodemverbeteraar.

Ik weid zoveel woorden aan dit nostalgisch aandoend boerenwerk omdat er complexe biochemische processen aan ten grondslag liggen die toen nog niet bekend waren, maar waarvan we nu weten dat we ze niet kunnen missen.

Intussen hebben we ze wel achteloos overboord gegooid. Met de inzet van veel machines, goedkope brandstof, chemische kunstmest en wat slimmigheden wisten we de grasproductie fors op te voeren.

We meenden het beter te weten. Precies daarom hebben we nu zo’n groot stikstofprobleem, precies daarom missen we bloemen in de wei, is de biodiversiteit naar de knoppen, zijn grote insecten uit Nederland verdwenen. Het is een keten van ecologisch verval met aan het eind de best wel weerbare weidevogels. De grutto, de kening fan ‘e greide – Fries voor de weidekoning – is hard van zijn troon gestoten.

Na de Tweede Wereldoorlog is er iets drastisch en dramatisch veranderd in de landbouw en veeteelt. De eerste Europese landbouwcommissaris, de Nederlander Sicco Mansholt, wilde de kleine boeren mee in de vaart der volkeren opstoten via productievergroting en een subsidiestelsel. Dat leidde vervolgens tot kunstmestverslaving, maar ook tot wat je ‘productvervreemding’ zou kunnen noemen. Iedereen heeft wel eens iemand schamper horen vertellen over ‘die jeugd van tegenwoordig die niet beter weet of melk wordt in de melkfabriek gemaakt’.

Maar zijn die kinderen nou zo dom, of wij omdat we erom lachen? Ik diende eens een voorstel in voor onderzoek naar de rol van insecten in graslanden. Dat paste mooi, dacht ik, bij academisch onderzoek gericht op de zuivelketen. Mijn voorstel werd afgewezen omdat volgens de commissie de zuivelketen pas begint als de melkwagen zijn lading bij de fabriek aflevert. Die kinderen waren dus helemaal niet zo dom!

Drijfmest, het moderne mengsel van koeienpis en koeienpoep, is een killer. Het gaat te ver om hier de ingewikkelde chemie ervan te bespreken, maar als zo’n mengsel wordt uitgesproeid over het grasland – wat tot 1994 gewoonte was – komt het giftige ammoniak vrij. Uiterst ongezond voor mens en milieu. Het ‘eerste gezicht’ van de killer. Dat zagen ook de wetenschappers wel en ze bedachten om drijfmest direct in de grasmat te injecteren. Een gifbad voor rode regenwormen en insectenlarven die zich in de bovenste bodemlaag ophouden. Het tweede gezicht van de killer.

Regenwormen vormen het hoofdvoedsel van de grutto en andere weidevogels, net als voor egels, vossen en dassen. Bij gebrek eraan kunnen jonge grutto’s nooit regenwormeters worden. Het derde gezicht van de killer. Het vierde gezicht is er een van grote menselijke drama’s. Elk jaar sterven er mensen een verstikkingsdood door giftige dampen die vrijkomen bij het schoonmaken van gierkelders; loonwerkers, boeren en zelfs reddingswerkers. Ten slotte het vijfde gezicht: via de drijfmest komen ook resten landbouwgif vanuit het krachtvoer, via de koeien, de bodems binnen.

Meerdere keren per jaar wordt meer dan de helft van de Nederlandse grond intensief bewerkt met deze cocktail van actieve stikstof en vergif. Die verwoesting van de nationale grasmat is de voornaamste reden waarom alle investeringen aan goedwillende menskracht, en miljoenen euro’s voor deeloplossingen, de vrije val van grutto’s hooguit hebben vertraagd – maar niet gestopt.

Zó nijpend is zijn positie dat er nu een Aanvalsplan Grutto ligt; een reddingsplan waar niet alleen natuurorganisaties als Vogelbescherming in zijn gestapt, maar ook de boeren. Dat laatste is veelzeggend: het aantal melkveehouders neemt namelijk nóg sneller af dan het aantal grutto’s.

Die boeren moeten het sowieso gaan doen, het gaat immers om de toekomst van boerenlandvogels; om het redden van vogelpopulaties die hun bestaan aan boeren hebben te danken! Niet ver van mijn woonplaats, in Sondel, boeren Sierd, Wemoed en Joke Deinum. Ze gebruiken sinds ruim twintig jaar geen kunstmest, bestrijdingsmiddelen en antibiotica meer. Ze schakelden over op de oude methode van bemesting met gier en ruige mest. Het vergde een lange adem voordat de bodem van hun grasland weer vol leven zat, maar nu is de netto productie (dat wat aan de koeien wordt gevoerd) hóger dan die van hun buren die kostbare hulpmiddelen moeten inkopen.

De teloorgang van de grutto staat op het conto van de geïndustrialiseerde veehouderij die door een enorme internationale lobby van financieel belanghebbenden politiek overeind wordt gehouden. Zoals de Deinums in Sondel en vele andere innoverende melkveehouders laten zien is er een alternatieve weg, geïnspireerd op oude kennis en nieuwe ecologische inzichten. Als we ook andere boeren de kans geven om onze graslandbodems gezond en productief te maken, dan worden zuivel en vlees lekkerder, gezonder en vrijwel klimaat-neutraal. We krijgen de grutto’s en andere levensvormen er gratis bij.