Het Afrikaanse leven van de bonte vliegenvanger

Bonte vliegenvangers pendelen jaarlijks tussen Europa en Afrika. Ze zijn net iets kleiner dan een huismus en broeden in Nederland vooral in bossen in het oosten van het land. Ze arriveren hier vanaf begin april om te broeden en trekken alweer in juli-augustus weg om te overwinteren in Afrika, waar ze dus het grootste deel van het jaar doorbrengen. Bonte vliegenvangers leven daar vooral in halfopen savannebos in de smalle band tussen de Sahel en het tropisch regenwoud.

In Nederland wordt de bonte vliegenvanger goed onderzocht. Ze broeden in holtes, waardoor ze goed te verleiden zijn dat in nestkasten te doen, wat het onderzoek aanzienlijk vergemakkelijkt. Een van de thema’s waar onderzoekers zich op richten, is hoe de opwarming van de aarde uitpakt voor deze soort.

Bonte vliegenvangers voeden hun jongen onder andere met rupsen. Door klimaatverandering zijn de rupsen tegenwoordig steeds eerder beschikbaar. Om te kunnen blijven profiteren van de rupsenpiek, moeten bonte vliegenvangers dus ook eerder gaan broeden. Sinds 1985 is de gemiddelde datum waarop het eerste ei wordt gelegd met tien dagen vervroegd. Ook arriveren de vliegenvangers steeds vroeger in het voorjaar. Bonte vliegenvangers passen zich dus aan, maar is dit voldoende om verdere veranderingen bij te kunnen blijven houden?

Om dit te begrijpen is ook meer kennis over de trek nodig. Welke factoren beïnvloeden de timing van de trek? Het vertrekmoment uit Afrika blijkt sterk bepalend voor de aankomstdatum in Nederland. De reis zelf is supersnel en kan waarschijnlijk niet veel sneller. Bonte vliegenvangers kunnen in slechts twee weken van Afrika naar Nederland vliegen, met een ongelofelijke non-stop vlucht van 40-60 uur over de Sahara. Daarvoor moeten ze van te voren wel goed zijn opgevet met voedsel om de vlucht aan te kunnen. De vraag is dus eigenlijk; hoeveel eerder kunnen bonte vliegenvangers nog uit Afrika vertrekken om alsmaar vroeger in Nederland aan te komen? En laten de omstandigheden dat daar wel toe?

Janne Ouwehand is ecoloog aan de Rijksuniversiteit Groningen en doet sinds 2011 onderzoek naar bonte vliegenvangers in hun Afrikaans wintergebied. “Ik wil weten wat bonte vliegenvangers daar nodig hebben om klimaatverandering in hun broedgebied bij te benen en hoe ze reageren op veranderingen in hun Afrikaanse leefomgeving, bijvoorbeeld door regenval of ontbossing. Om hier achter te komen deden we voedselmetingen in Ghana en bestudeerden we de trekbeslissingen van individuele bonte vliegenvangers gedurende het hele jaar. Dat hebben we gedaan met geolocators, piepkleine dataloggers die we op de rug van de bonte vliegenvanger kunnen bevestigen. Dit type onderzoek was een enorme uitdaging en stond toen nog in de kinderschoenen.”

Sinds 2017 doet Janne onderzoek in een ongerept nationaal park in Ivoorkust, centraal gelegen in het winterverspreidingsgebied van de bonte vliegenvanger. Door gevangen bonte vliegenvangers te voorzien van geolocators en kleurringen, waardoor individuen op afstand te onderscheiden zijn, kan Janne zien hoe het vertrek uit Afrika en succesvolle terugkeer in Nederland afhangt van verschillen in hun leefomgeving. “Alle lijntjes die ik tijdens mijn promotie heb uitgezet en kennis die we nu in Ivoorkust verzamelen, wil ik aan elkaar gaan knopen en integreren met de kennis uit het broedgebied.” Dan kan door nauwe samenwerking met collega-onderzoeker professor Christiaan Both, die juist in Nederland de vliegenvangers al jarenlang nauwlettend onderzoekt.

Bonte vliegenvangers komen net na het regenseizoen aan in Afrika. Dat betekent dat alles groen is en dat er voldoende voedsel te vinden is. Gedurende hun verblijf wordt het steeds droger en minder groen. Toch moeten ze opvetten, om zich klaar te maken voor hun terugkeer naar Europa. Janne vermoedt dat regenval hierbij een belangrijke rol speelt. “De hoeveelheid en het moment van regenval beïnvloedt het insectenaanbod, en daardoor waarschijnlijk ook in welke mate vogels kunnen opvetten en de reis naar Nederland overleven. Een vroeg einde van de droge tijd, met flinke buien begin maart vlak voor hun vertrek naar Europa, zou dus gunstig kunnen uitpakken voor bonte vliegenvangers.”

Janne en haar collega’s willen ook meer te weten komen over het winterdieet. “Welke insecten zijn nou precies belangrijk voor bonte vliegenvangers in Afrika? We verzamelen daarvoor poepjes van bonte vliegenvangers. Het DNA daarin wordt geanalyseerd door Yvonne Verkuil, mijn collega.”

Door te kijken naar het DNA in de poepjes kunnen de onderzoekers een overzicht krijgen van het dieet op soortniveau. Dat gevonden DNA wordt vergeleken met DNA uit een referentiebank. Die moet dan wel gevuld zijn. Janne: “Helaas is er weinig DNA van Afrikaans referentiemateriaal daarom verzamelen we ook veel insecten in Afrika, zodat we een betere referentiebank hebben.”

Bonte vliegenvangers danken hun naam aan de kenmerkende manier van foerageren. Vanaf een zitpost maken ze korte vluchten om vliegende insecten te vangen. Observaties in Afrika en het DNA-onderzoek geeft een ander beeld. “Er is enorme variatie in vangtechnieken. Zo foerageren ze ook op de grond, in de lucht en veel op boomstammen. We vinden in het dieet redelijk veel soorten motten terug, maar kunnen helaas met DNA-onderzoek niet zien of het om rupsen of volwassen motten gaat. We zien ook dat het stapelvoedsel van de bonte vliegenvangers vooral hymenoptera zijn, de groep insecten waar mieren, wespen en bijen toebehoren.”

Janne doet ook onderzoek om erachter te komen in welk type leefplek bonte vliegenvangers (en hun voedsel) goed gedijen. “Stel er wordt nu aan mij gevraagd hoe ontbossing bonte vliegenvangers beïnvloedt, of hoe gebieden hersteld moeten worden zodat bonte vliegenvangers er profijt van hebben, dan blijft dat gissen. We weten wel dat bonte vliegenvangers leven in bosachtige plekken in de savannezone, maar je hebt natuurlijk veel verschillende soorten habitats. Als we weten wat ze vooral eten, hoe habitats hierin verschillen, en wat dit betekent voor het succes van een individu, dan weten we beter hoe de ideale ecologische niche van bonte vliegenvangers er in Afrika uit ziet, en of deze bedreigd wordt. Een goed begrip van de ecologische niche in Afrika ontbreekt helaas voor het gros van onze trekvogels, maar is essentiële kennis om soorten beter te kunnen beschermen.”