‘De kerkuil is puntgaaf’

Elk jaar gaat Dick Langwerden met een groepje enthousiastelingen van de Stichting Kerkuilenwerkgroep Achterhoek-Liemers op stap om jonge kerkuilen te ringen. Hij beklimt ladders, ringt de dieren en vervangt oude kasten voor nieuwe die hij zelf in elkaar timmert. Dankzij die ringgegevens is het mogelijk om een soort burgerlijke stand bij te houden van alle kerkuilen.

Door het ringen is er nu ook veel meer bekend over de leefwijze van kerkuilen dan pakweg 30 jaar geleden. “Toen dacht men nog dat kerkuilen een vaste partner hebben, en een vaste verblijfplaats”, vertelt Dick. “Uit de ringgegevens van de kerkuilenbeschermers blijkt dat niet zo te zijn.” Het verkeer is de grootste doodsoorzaak onder kerkuilen. Vooral in de winter, als het schemert tijdens de spits, vallen er veel slachtoffers. De vogels jagen in de bermen.

Zijn werk voor kerkuilen begon al tijdens de lerarenopleiding biologie, toen Dick als lesvoorbereiding een videoband keek over kerkuilen in de Achterhoek. “Er werd gezegd dat er vrijwilligers nodig waren om kasten op te hangen, om de stand omhoog te krijgen”, vertelt Dick. “Ik nam contact op met de presentator en startte met anderen een werkgroep.” Het was de eerste kerkuilenwerkgroep in Nederland. Inmiddels telt iedere provincie er minstens één.

Vanaf midden jaren zestig van de vorige eeuw raakte de kerkuil in een vrije val en verdween de soort nagenoeg uit ons land. Er waren extreem strenge winters geweest, het landbouwgif DDT hoopte zich op in de voedselketen en het agrarisch land werd minder aantrekkelijk door de ruilverkaveling. Heggen en hagen verdwenen als afscheiding van percelen en daarmee ook de muizen. Het aantal broedvogels werd in 1979 op slechts zo’n 100 paar geschat.

“Ik reed in die beginjaren van onze werkgroep vaak het erf van een boer op, stelde me voor als ‘Dick Langwerden – gek op uilen’, en de vraag of ik op zijn erf een kerkuilenkast mocht ophangen. Meestal mocht dat.” Heel af en toe wilden boeren het niet vanwege bijgeloof: het schreeuwen van een uil zou betekenen dat er iemand doodgaat. Ook geven uilen veel mest. “Maar de meeste boeren vinden het heel leuk en hebben het over ‘hun’ uilen.”

“Voor het oog zijn het prachtige vogels”, verklaart Dick zijn liefde. We kijken naar een close-up van de witte ‘sluier’ van de kop. “Ze zijn puntgaaf”, verzucht hij. Vertedering voelt hij als hij tijdens het ringen weer eens een jong in zijn handen heeft. “Hetzelfde als een moeder die haar kind vast heeft.” Bij het vastpakken van een volwassen uil is het vooral oppassen geblazen voor de scherpe klauwen. “Een uil pakken moet je in één keer goed doen”, zegt Dick. Hij knipt met zijn vinger naar de ene kant. “Zo leid je de uil af en dan pak je hem vervolgens razendsnel met je andere hand.”

Elk jaar schommelt de kerkuilenstand mee met het aantal muizen. Na een topjaar volgt een daljaar en vervolgens een tussenjaar. Op de grafieken is door de jaren heen duidelijk een stijgende lijn te zien, deels te danken aan het ophangen van kasten. Toen de werkgroep startte, nestelden veel kerkuilen in duiventillen. Dick en andere werkgroepleden bouwden eierkisten om tot nestkasten en hingen die op.

De Achterhoek kan gerust de kraamkamer van de kerkuilen genoemd worden, volgens Dick. Het coulisselandschap met houtwallen en boerderijen aan de horizon biedt muizen veel schuilmogelijkheden. In de regio Achterhoek-Liemers hangen nu zo’n 800 kasten, waarvan er in een topjaar 200 bezet zijn - voor kerkuilen het maximum, volgens Dick. “Ik krijg soms de vraag of ik ergens een kast wil ophangen, maar vaak blijken er al kerkuilen bij de buren te broeden – dan kan ik niet aan die vraag voldoen. Ze zitten elkaar anders in de weg.”

Een van de onderdelen die Dick aantrekt aan de bescherming van kerkuilen, is het bezoeken van boerenerven. “Mijn moeder kwam van een boerderij en mijn vader ook. Ik ging als kind geregeld bij mijn opa en oma in Vorden logeren.” Dick deed zijn werk voor kerkuilen altijd naast zijn baan als biologieleraar in het agrarisch onderwijs. Vier jaar geleden ging hij met pensioen.

90 procent van de kerkuilen in de Achterhoek broedt in een nestkast. Slechts heel af en toe kiest een kerkuil een holle boom of een plekje achter strobalen als broedplaats. De naam ‘kerkuil’ vindt Dick intussen dus achterhaald. “Vroeger broedden deze uilen weliswaar in kerken en kastelen, tegenwoordig doen ze dat vaker in boerenstallen, zelfs in moderne varianten.”

Ook na veertig jaar blijft Dick elk jaar weer ‘ontiegelijk warm’ worden van het uilenwerk. “Soms zit ik met mijn vrouw een film te kijken als ik wordt gebeld dat er een gewonde kerkuil is gevonden. Dan trek ik meteen oude kleren aan en ga erheen.”