De troost van een zingende grasmus

“Wie mij jaren terug had gezegd dat ik nog eens zou genieten van het geluid van stadsduiven, die had ik voor gek verklaard!” Voor iemand die er net ruim twee jaar gevangenschap op heeft zitten, klinkt Viktar Fenchuk nog opvallend opgewekt en relativerend. Als het niet zo absurd zou zijn, zou hij zelfs bijna de humor nog inzien van de situatie waar hij in 2021 in belandde.

Na de ‘verkiezingen’ van 2020 in Wit-Rusland, waarbij de zittende president Loekasjenko ruim 80 procent van de stemmen zou hebben gehaald, nam Fenchuk deel aan verschillende van de vele vreedzame protesten tegen de dictatuur. Met heel veel anderen werd hij opgepakt vanwege ‘ongehoorzaamheid’ aan het regime en kreeg hij uiteindelijk tweeënhalf jaar gevangenschap opgelegd.

“De eerste acht maanden zat ik met veertien anderen in een cel in Minsk”, memoreert Fenchuk, beeldbellend vanuit zijn huidige woonplaats in Polen. “We hadden een klein raampje naar een binnenplaats, waar we alleen de gebruikelijke gierzwaluwen en stadsduiven hoorden. Het was veel beter dan niets en zelfs die duiven gaven op dat moment troost.”

Na acht maanden werd Fenchuk overgeplaatst naar een cel aan de rand van de stad. Het vogelleven werd daar al wat rijker, met bijvoorbeeld ook een zwarte roodstaart op de muren van de gevangenis. “Maar het meest verrassend vond ik daar de zingende grasmus die ik kon horen. Die bleek zo hard te zingen dat het geluid van achter de bebouwing zelfs over de muur de binnenplaats van de gevangenis bereikte.”

Het laatste jaar bracht hij door in een strafkamp, ver buiten de stad. Hordes vogelaars houden de vogels die ze waarnemen bij op tuinlijsten, jaarlijsten of levenslijsten. Fenchuk begon in het kamp aan een ‘gevangenislijst’. “Uiteindelijk staan daar 57 soorten op,” vertelt hij haast trots. “Er staan ook onverwachte soorten op als roerdomp, grutto en zwarte wouw. Maar het meest blij was ik misschien nog wel met de ringmus in een kersenboom. Huismussen zagen we zat, maar naar die ringmus heb ik lang gezocht. Bij gebrek aan competitie denk ik dat mijn record van 57 soorten op mijn gevangenislijst wel even blijft staan!”

De gevangenschap van Fenchuk was de apotheose van een toch al bizarre periode. In 2020 werden heel veel ngo’s in Wit-Rusland verboden, non-gouvermentele organisaties. Daarvoor werd al verboden dat zulke clubs ‘Wit-Rusland’ in hun naam hadden. De ngo’s mochten vanaf toen ook geen ‘president’ meer hebben. Er was immers maar één ‘president’ in Wit-Rusland. Uiteindelijk werden zo goed als alle ngo’s verboden, inclusief ABP, net als Vogelbescherming onderdeel van BirdLife International, dat actief is in 117 landen en daarmee alles bij elkaar opgeteld de grootste natuurorganisaties ter wereld vormt.

Inmiddels woont en werkt Fenchuk vanuit Polen. “Er is meer dan genoeg om voor te strijden op het gebied van vogelbescherming in Wit-Rusland”, benadrukt hij. “Ik werk bijvoorbeeld al heel lang aan de monitoring en bescherming van waterrietzangers. Wit-Rusland is erg belangrijk voor die soort. Dat geldt bijna nog meer voor de bastaardarend, waarvan een kwart van de Europese populatie in ons land broedt. Maar de monitoring van die vogels is nu even beperkt.”

Ondanks zijn optimistische aard ziet Fenchuk wel donkere wolken boven de bescherming van vogels in zijn land. “Door de kleinschalige landbouw ging het met bijvoorbeeld de vogels van het boerenland lange tijd relatief goed. Inmiddels wordt ook in Wit-Rusland de landbouw steeds intensiever en grootschaliger. Dat heeft zijn weerslag op de natuur.”
Tegelijk ziet Fenchuk dat het internationale isolement van het land onbedoelde positieve effecten heeft. “De ontwikkeling van een groot kanaal tussen de Zwarte Zee en de Baltische Zee, via de beroemde Pripiat-rivier, ligt door gebrek aan internationale samenwerking nagenoeg stil. Zo’n kanaal zou ingrijpende gevolgen hebben voor de natuur en het landschap, dus het is op zich goed dat dit nu vertraging oploopt.”

Al met al blijft Fenchuk geloven in een positieve draai van de geschiedenis. “Je kan niet anders dan hopen dat de situatie in Rusland, Oekraïne en ook Wit-Rusland op enig moment ten positieve zal keren. Ik hoop dat ik met mijn 49 jaar jong genoeg ben om uiteindelijk terug te keren naar een vrij land om daar de bescherming van de natuur weer ter plaatse op te pakken.”

Tot die tijd roept Fenchuk iedereen op om de focus niet te verliezen. “Ik was in ieder geval heel erg blij met de steun van Birdlife International en ook van al die honderden mensen die ik voor een groot deel niet eens ken, maar die mij toch brieven schreven terwijl ik in de gevangenis zat. Vroeger schreef ik ook van dat soort brieven via Amnesty. Nu weet ik dat het echt helpt, zelfs al zag ik de brieven pas na mijn vrijlating. In de tussentijd hoorde ik wel van al die steun via mijn familie.”

Ondertussen weet Fenchuk dat de vogels niet alleen hem troost en steun hebben gegeven, maar ook een grote groep medegevangenen, die hij betrok in zijn fascinatie voor vogels. “Eén van de mooiste momenten in mijn gevangenschap was misschien nog wel tijdens een ochtendappel, waar ik bijna alle gezichten omhoog zag gaan toen er een groep ganzen overkwam. Het voelde ook als een overwinning voor ons beschermingswerk. Echt, vogels geven troost!”