De slimme gier is miskend

Een enorme vale gier die ‘s nachts stilletjes rondsluipt op een erf, vanwege een buitenkansje met voedsel. Amerikaanse zwarte gieren die gericht aan diefstal in huizen doen. Aasgieren die met hulp van een warrige twijg efficiënt wol verzamelen voor hun nest. Aasgieren die jonge vale gieren angst aanjagen zodat ze hun voedsel opgeven. De veelzijdige intelligentie van gieren is miskend. Dat vindt de Nederlandse bioloog Mathijs van Overveld. Hij is verbonden aan het biologisch station Doñana, bij Sevilla, en bestudeert de gieren van Spanje, inclusief de eilanden Fuerteventura en Lanzarote.

Bioloog Van Overveld verzamelde gevarieerd foto- en videomateriaal, deed uitvoerig literatuuronderzoek en publiceerde daarover met Spaanse collega’s in Animal Cognition (25, 2022). En hij pleit voor zijn dieren: "Het zijn zeer bijzondere en unieke vogels. Ik heb vooral aasgieren bestudeerd, en ben geïntrigeerd geraakt door hun sociale levenswijze en bijzondere gedrag", vertelt hij desgevraagd. "We weten nog heel veel niet over gieren, het zijn lastig te bestuderen soorten, maar hun sociale leefwijze lijkt sterk op die van kraaiachtigen".

Papegaaien en kraaiachtigen gelden als indrukwekkend slimme vogels, die veel andere soorten ver overtreffen in inzicht en kennisvaardigheden. Maar het lijkt erop dat gieren misschien wel net zo’n hoge trede in ons aanzien verdienen, en dus méér onderzoek. "Dat kan een heel nieuw model opleveren voor intelligent gedrag bij vogels", meent Van Overveld.

Rond een kadaver komen gieren op het eerste gezicht wat aards over, maar aan hun gedrag is weinig primitief. Hun manier van voedsel zoeken en bewerken is, ondanks de simpele samenvatting ‘aaseten’, behoorlijk gevarieerd en vereist veel ervaring. Sociale vaardigheden zijn daar ook nog eens onmisbaar bij. Cirkelende individuen houden elkaar in de gaten, en geven herkenbare signalen – hier moet je zijn. Pas rond een vondst is men weer even concurrent, zij het met voorrangsregels.

De meeste gieren leven in uitgebreide sociale verbanden. Individuele vogels moeten doorlopend laveren door een veelkoppige concurrentiestrijd, met veel risico op beschadigende onderlinge conflicten. Door een leeftijdsafhankelijke dominantiestructuur, rituelen en slim gedrag beperken ze dat risico. Dat doen ze met een minimum aan echt geweld. En binnen gierenparen werkt men ondertussen prima samen. Van Overveld: "Zeker ook om voedsel te bemachtigen. Dat is ook typisch voor kraaiachtigen."

Ook volgens andere vuistregels passen ze heel goed in het hokje van mogelijk hoogbegaafde dieren. Ze worden oud. Ze planten zich langzaam voort, met een hoge investering in maar enkele jongen. En die jongen nemen weer alle tijd voor de stap naar volwassenheid.

Gieren hebben relatief grote hersenen in verhouding tot hun lichaamsomvang. Dat is voor dieronderzoekers een behoorlijk betrouwbare boodschap: de bezitter heeft hóge intelligentie. En net als gearriveerde vogelsterren binnen gedragsonderzoek doen gieren aan werktuiggebruik. Een bekend voorbeeld is dat van de aasgier die met een geworpen steen eieren van struisvogels of vale gieren opent. Verwant daaraan is het van hoogte stukgooien van botten door lammergieren, die zo bij het voedselrijke merg komen. Dat moet wel boven een harde ondergrond. Een kwestie van bijleren.

Lammergieren en aasgieren zijn deels wit. Maar, mogelijk omdat ze indruk willen maken, zijn ze liever oranjerood. Ze baden in ijzerrijke, modderige of desnoods mestrijke bergwatertjes. Van Overveld legt vast hoe ze watertjes kritisch beoordelen, met de poten de bodem omwoelen en het effect bekijken. Draait het bij dit soort gedrag om aanleg, of inzicht? Als er in de basis al een genetisch programma is, speelt bijleren een grote rol. Van Overveld: "Effectief modderbaden of met botten werpen moet nog wel verfijnd worden door ‘trial and error’. Het zijn sociale dieren, dus ze kijken ook bij elkaar af." 

Het mooiste kenmerk van intelligentie is misschien wel: talent voor diefstal en bedrog. Ook daarop scoren deze vogels. Lammergieren bijvoorbeeld, stelen graag botten van elkaar, liefst op een onbewaakt moment. Onoplettendheid beoordelen ze goed. Dat komt erg kraaiachtig over.

In kolonies broedende gieren stelen niet van elkaar. Maar de meestal territoriaal broedende aasgieren weten slim te stelen van vale gieren, en zelfs van roofvogels zoals slechtvalken op hun plukplaatsen. Ze beheersen ook een truc van de erkend slimme zoogdieren: in de mêlée bij voederingen begeven ze zich sluipenderwijs onder de jongen – om wat mee te krijgen of te pikken.

Vooral Amerikaanse gieren zijn ook goed in het doelbewust stelen van mensen. Bijvoorbeeld door de tassen van strandgasten te plunderen, of woningen en winkels te betreden. Maar de vale gier is ook flexibel bij een buitenkansje op een boerenerf, en sluipt daarvoor zelfs in het donker rond.

De gier is zo star nog niet. Als soort en individu heeft hij een indrukwekkend palet aan bekwaamheden. Er is zelfs flexibiliteit in samenlevingsvormen. Sommige aasgieren leven jarenlang in trouwe trio-verbanden. Twee mannetjes, of twee vrouwtjes – het kan allemaal. Zo nodig werken ze onderlinge spanningen met (homo)seksueel gedrag uit de weg, met veelvuldige bestijgingen. Het laatste doet denken aan de handigheid waarmee bonobo’s of dwergchimpansees paargedrag inzetten. Van die zoogdieren vinden we dat buitengewoon sociaal vaardig.

Ondanks hun veelzijdigheid gaat het lang niet overal goed met de gieren. Van Overveld: "Het is wat tegenstrijdig: gieren zijn intelligent, maar toch gaat het slecht met veel soorten. Een van de belangrijkste oorzaken is vergiftiging. Omdat ze zo goed zijn in kleine stukjes aas vinden, en ze ook steeds inventief nieuwe voedselbronnen proberen te ontdekken, zijn ze daar kwetsbaar voor. Of voor het voeren van foute zaken aan hun jongen. Vergiftigd aas of de aanwezigheid van een loodkogeltje kunnen ze niet herkennen, en dan is het vaak al te laat. Het gebruikte vergif is meestal extreem dodelijk – en de maagzuren van gieren zijn buitengewoon sterk, waardoor lood vrij snel in het bloed terecht komt. Er is dan weinig ruimte om te leren van fouten."

Ook blijken gieren kwetsbaar voor hoogspanningslijnen en windmolens. Vooral in het eigen territorium. Zijn ze geestelijk toch wat afwezig? Het is eerder omgekeerd, ze zijn soms te geconcentreerd. "Botsingen met obstakels zijn vaak het gevolg van geconcentreerd zoeken naar voedsel, een onverwachte windvlaag, harde wind of mist. Ze letten even op andere zaken en dan worden ze geraakt." Juist hun nieuwsgierige en geconcentreerde zoeken heeft soms fatale gevolgen.

Al schikken gieren zich niet altijd naar de door ons veranderende wereld, wij moeten wel onze eigen inzichten aanpassen: gieren zijn eigenzinnig, verrassend subtiel en flexibel. Geduldig wachten ze op erkenning.

Hoofdbron: Vultures as an overlooked model in cognitive ecology. Thijs van Overveld, Daniel Sol, Guillermo Blanco, Antoni Margalida, Manuel de la Riva & José Antonio Donázar, Animal Cognition volume 25 (2022)