Frans de Waal: “Verbreek tweedeling tussen mens en dier”

Auteur van bestsellers zoals ‘Mama’s laatste omhelzing’, befaamd primatoloog, in de TIME top-100 van meest invloedrijke personen ter wereld en te gast in een gedenkwaardige uitzending van VPRO Zomergasten, zo kent iedereen Frans de Waal. Maar wat blijkt via een Zoom-interview op Tweede Paasdag in zijn met boeken en CD’s volgepakte kamer in Atlanta. De Waal houdt ook van vogels en vindt ergens nog de tijd om een Facbookpagina met 730.000 volgers te vullen.

“Ik ben gek op vogels. Als kind had ik kauwen en een ekster. Ik weet niet of kinderen dat nog mogen in Nederland, maar als er vroeger een jonge kauw uit het nest viel, dan pakte ik hem op. Ik bracht hem groot en liet hem daarna weer los. Later heb ik aan het Zoölogische Laboratorium in Haren aan een kolonie kauwen gewerkt.”

“Ik probeer mensen respect voor dieren te geven met mijn Facebookpagina franspublic. Dat doe ik met mooie plaatjes, leuke filmpjes en soms leg ik iets uit. Ik hou hem helemaal zelf bij.”

“In Nederland zijn mijn lievelingsvogels natuurlijk kauwtjes, of, kraaiachtigen in het algemeen. Hier, in Atlanta, hebben we - mijn vrouw en ik - veel vogels in de tuin en kijken er elke dag naar. We hebben allerlei soorten kolibries, kardinalen, roofvogels, uilen zoals de gestreepte bosuil enzovoort. En we hebben sinds een paar jaar de zwartvleugeltangare. Dat is hier een zeldzame vogel, dus dat vinden we bijzonder.”

“Ja, er zijn vogels, vooral de papegaaien- en kraaienfamilie, waarvan we weten dat ze intelligent zijn. Dat wil overigens niet zeggen dat andere vogels niet intelligent zijn, dat is alleen nog niet onderzocht. Kraaiachtigen vinden wij intelligent omdat uit onderzoek blijkt dat ze niet alleen gereedschap kunnen gebruiken om een doel te bereiken, ze kunnen het ook maken. Ze hebben een goed geheugen en kunnen over de toekomst nadenken: als je ze iets geeft dat ze pas over een paar uur kunnen gebruiken, dan doen ze dat.”

“Een van de maten die wij gebruiken voor intelligentie is werktuiggebruik. Dat is eigenlijk erg antropocentrisch, dus vanuit de gedachte dat de mens het middelpunt van het bestaan is. We zien werktuiggebruik als maat voor intelligentie, puur omdat wij er zelf goed in zijn.”

“Sommige dieren doen heel slimme dingen die wij nooit doen, maar we testen ze niet. Zoals de Amerikaanse notenkraker die in de lente 10.000 tot 20.000 locaties kan terugvinden waar hij in de herfst voedsel heeft verstopt: dat is een geheugenstaaltje van enorme proporties. Nestbouw is ook erg complex, als je ziet hoe een reiger, arend een nest bouwt met al die stokken die ze in elkaar weven. Of de wever, dat is nog ingewikkelder. Maar daar hebben onderzoekers geen oog voor. Dat komt omdat we onterecht eigenschappen negeren waar we zelf niet fantastisch goed in zijn. Als je de intelligentie van dieren wilt meten moet je op alles letten.”

“Veel vogels zijn monogaam en hebben een sterke paarband. Als één van de twee doodgaat, is er vaak een erge reactie. Ik heb dat zelf meegemaakt. Ik had een paartje kauwen, waarvan één van beide plotsklaps verdween. De andere heeft twee weken lang geroepen en is toen doodgegaan van eenzaamheid.”

“Vogels hebben niet alleen een heftige reactie op het verlies van een partner, maar soms ook op de dood in het algemeen. Dat wordt onder meer beschreven voor kraaien: ze komen bij elkaar als één van hen bijvoorbeeld is aangereden. Dan omringt de groep de overleden vogel. Westerse blauwe gaaien doen dat ook. In de tijd die de vogels gebruiken om afscheid te nemen, gaat ook het zoeken naar voedsel op een lager pitje.”

“Vogels hebben een heel emotioneel repertoire: ze kunnen ook kwaad worden of enorm angstig zijn. Dat is voor ons soms wat moeilijk te zien, omdat ze geen echte gezichtsuitdrukkingen hebben, zoals wij primaten. Maar de emoties zijn er wel. Vogels doen wel van alles met hun vleugels, veren en staart, dat is expressief gedrag dat wij kunnen leren herkennen.”

“Empathie betekent dat je gevoelig bent voor de emotionele toestand van de ander. Dat je je dat aantrekt en daarop reageert. Troostgedrag bijvoorbeeld is een maat die wij nemen voor empathie bij dieren. Het is reageren op verontrusting of pijn bij een ander en dan met een aanraking comfort geven. Dat gedrag is in elk geval geobserveerd bij roeken en ik denk dat het bij veel sociale vogels voorkomt.”

“Ja, dat geldt eigenlijk voor alle eigenschappen die we hebben. Behalve misschien taal. Alle andere eigenschappen, waarvan we denken dat ze menselijk zijn, zijn ook bij dieren te vinden. Ik zou niet weten wat uniek menselijk is.”

“Je kunt niet uit mijn onderzoek halen hóe je dieren en natuur beschermt, maar wel waaróm je dat zou doen. Het verkleint de afstand tussen mens en dier. En die afstand, die scheiding veroorzaakt eigenlijk de problemen van dit moment.”

“Als je kijkt naar de viruscrisis, de klimaatverandering of de ecologische crisis, die komen tot stand omdat we denken dat we met de natuur kunnen doen waar we zin in hebben. Maar dat idee, dat we kunnen doen wat we willen omdat wij de baas zijn en boven de natuur staan, dat is fout. De oorsprong van dit foute beeld ligt in de Westerse filosofie en religie. We hebben de dierenwereld, de plantenwereld en de mensenwereld - onterecht - gescheiden opgezet en zien onszelf als iets aparts, anders dan dieren.”

“Door uit te leggen dat dit vanuit biologisch standpunt een verkeerde manier van denken is, probeer ik de tweedeling tussen mens en dier te verbreken. We moeten de natuur respecteren, omdat we er deel van zijn. En je kunt niet dat waar je deel van uitmaakt uitbuiten en kapot maken en vervuilen. Alleen al uit zelfbehoud moeten we de natuur beter behandelen.”

“Daar bovenop komt dat we allerlei prachtige dingen in de natuur op het ogenblik aan het wegwerken zijn. Daar kunnen we dus nooit meer van genieten. In de laatste 20 jaar zijn bijvoorbeeld 100.000 van de orang oetans in Borneo verdwenen; meer dan de helft van de populatie. Het lijkt mij een heel verarmde wereld als onze naaste verwanten niet meer in het wild leven.”

“Nederland is een interessant land wat betreft natuurbescherming. Je kunt het een land noemen, maar het is eigenlijk een stad met stukjes groen ertussen. Toen ik er laatst was hoorde ik een debat over de Oostvaardersplassen. Toen ik het vergeleek met Yellowstone Park bleek het píepklein. In Nederland kan je geen echt wilde natuur opzetten, met grote predatoren, waar zelfregulatie mogelijk is.”

“Daarom heeft de mens in Nederland meer verantwoordelijkheid voor het evenwicht: dat je van een bepaalde soort niet te veel of te weinig krijgt. In Nederland is er meer noodzaak om in te grijpen dan hier in Amerika. Ik woon in Georgia, een staat vijf keer zo groot als Nederland, met maar 10 miljoen mensen. Dan krijg je een ander gevoel voor ruimte en natuur.”