Op zoek naar rare snavels

De merkwaardige bek van de kruisbek was voor de bioloog Luuk Tinbergen reden om in 1942 weken achtereen kruisbekken te vangen om ze te kunnen bestuderen. Want waarom toch die gekruiste bek? Hoe werkte nou zo’n snavel? En kijk: de bioloog loste het raadsel op.

Kruisbekken eten vrijwel alleen maar zaden van naaldbomen. Die van fijnspar, lariks en grove den zijn favoriet. Maar ja, die voedselrijke, oliehoudende zaden zitten opgeborgen tussen de nauwsluitende schubben van de kegels.

De truc werkt als volgt. Eerst beweegt de kruisbek zijn ondersnavel opzij waardoor de twee snavelpunten recht boven elkaar staan en de snavel zo smal mogelijk is. Hij steekt zijn snavel diep tussen de schubben van de kegel en gooit dan de ondersnavel opeens weer naar de zijkant. Wrikken dus. Het zaad ligt nu bloot, de vogel steekt zijn tong uit en de buit is binnen. Een slimme truc, omdat zo onrijpe zaden uit de kegels gehaald kunnen worden. Als de zaden namelijk rijp zijn, openen de kegels zich en waaien de zaden weg.

Een fascinerend tafereel, maar om kruisbekken te zien moet je goed zoeken. Ze zitten meestal behoorlijk hoog in de bomen en als ze voedsel zoeken zijn ze best stil. Let dan op krakende geluiden en naar beneden vallende zaadvliesjes en kegels. Het best zijn de vogels nog te vinden als ze vliegen, want dan zijn ze luidruchtig. op grond van hun geluid. Kiep kiep kiep of allerlei variaties hierop, zo klinkt het luid en veelvuldig.

Het aantal broedgevallen in ons land schommelt sterk en is in topjaren met maximaal zo’n 3000 broedparen beperkt. Omdat kruisbekken al in de nawinter broeden, soms bij sneeuw en ijs, trekken ze na hun broedseizoen al vanaf mei en juni door, met een piek in de herfst.

De kruisbek is een invasievogel. Net als pestvogels kan hij plotseling in groten getale naar Nederland komen. Of dat gebeurt is onder meer afhankelijk van het broedsucces in de belangrijke broedgebieden in Scandinavië tot in Oost-Siberië. In sommige jaren hebben fijnsparren veel zaden en wordt er massaal gebroed door kruisbekken, die dan ook een hoog broedsucces hebben. Vaak wordt zo’n mastjaar gevolgd door een slecht jaar met weinig voedsel en trekken de vogels weg.

De kruisbek  is een vinkachtige. Het lijf is compact en de snavel fors. Hij is zo’n 15 procent groter dan vink en groenling: lengte 17 centimeter, spanwijdte 30 centimeter. Kenmerkend is ook zijn golvende vlucht. De kruisbek mag dan een vinkachtige zijn; hij heeft wél meesneigingen. In tegenstelling tot de vink kan hij namelijk wel op zijn kop hangen om de zaden aan de onderkant van de kegel te verwijderen, net zoals sijzen en putters

Overigens wordt er meestal ‘ter plekke’ gegeten. Vaak knipt de kruisbek de hele kegel af, klemt deze tussen de snavelhelften – ook hierbij worden boven- en onderkant van de snavel recht boven elkaar geplaatst – en vervoert deze naar een tak, waar hij de kegel tussen de poten klemt. Rustig zittend pulkt hij daar er de zaden een voor een eruit.

Zo slim als ze met zijn snavels opereren, is ook de keuze voor nestlocaties. Ze broeden tussen het voedsel! Hoog in de kroon bouwt het vrouwtje van dennentakjes, (korst)mossen, dierharen en veren een nest. Zij neemt ook het broeden voor haar rekening, bij het voeden komt ook de man in actie.

Het is eigenlijk niet juist om over ‘de’ kruisbek te spreken want er zijn wereldwijd zo’n 20 ondersoorten. ‘Onze’ kruisbek – de broed- en wintervogel – is de Loxia curvirostra curvirostra.