Alle vogels van Nederland in kaart gebracht

Voor mij zitten twee mannen te glimmen van trots als zij het hebben over de nieuwe Vogelatlas. Het is toch wel een beetje hún atlas, hoewel zij steeds benadrukken dat die vooral het resultaat is van het veldwerk van alle vrijwillige waarnemers, die vaak voor dag en dauw op pad waren. Namen van vele collega’s van Sovon vliegen over tafel: “Vergeet die niet te noemen! Zonder bijvoorbeeld Erik van Winden en Gerard Troost, verantwoordelijk voor de automatisering, was dit nooit gelukt!”

“Ho, ho!”, klinkt het in koor. Jouke legt uit: “Bij waarneming.nl zie je vooral waar de waarnemer is geweest en wat hij daar gezien heeft. Vogelaars gaan toch graag naar gebieden waar je leuke vogels kunt zien. Maar voor de Vogelatlas zijn ook minder interessante gebieden bezocht, zoals bedrijventerreinen. Bovendien gaat het bij een atlas vooral over algemene vogels. Daar weten we de trends wel van, maar te weinig over verspreiding en dichtheden. Het blijkt dat er hierin heel subtiele verschuivingen plaatsvinden, die we zonder landelijk dekkend onderzoek niet zouden opmerken.”

“De vorige atlas betrof alleen de broedvogels”, aldus Harvey. “En daarvoor, in de jaren tachtig, hebben we een jaarrond-atlas uitgebracht. Nu hebben we broedvogels én wintervogels onderzocht, op een vergelijkbare wijze als voor de broedvogelatlas van 2002, in drie jaar tijd. Hierdoor zijn de gegevens van de broedvogels goed vergelijkbaar.”

Harvey: “De meeste vogelaars hebben het veldwerk voor een atlasblok – van 5 bij 5 kilometer – in één jaar afgerond. Maar de nodige waarnemers waren zo enthousiast dat ze ook in de andere jaren mee hebben gedaan aan het onderzoek. Want die atlas moest af! Daardoor hebben we nu van elk atlasblok informatie. De atlas geeft hierdoor een betrouwbaar beeld van de verspreiding en dichtheden van vogels.”

Jouke: “De animo was groot om mee te doen. Er waren wel interessante verschillen. Zo heeft men in Oost-Brabant een vliegende start gemaakt en was in één jaar tijd al meer dan 40% van deze regio onderzocht! Maar in dunbevolkte delen van het land wonen ook minder vogelaars, en die zijn al zo druk met vogels tellen. Zij hebben steun gekregen van enthousiaste vrijwilligers, die uit andere delen van het land werden ingevlogen.”

Harvey: “Het korps tellers is eerlijk gezegd wel aan het vergrijzen. Veel tellers hebben ook al aan de vorige atlassen meegewerkt. Een kleine groep vogelaars heeft bovendien ook heel veel atlasblokken onderzocht. Opvallend is wel dat er nu veel meer vrouwen meegedaan hebben. Dit past in de trend dat steeds meer vrouwen vogels gaan kijken.” Jouke geeft toe dat het atlasproject wel ervaring met vogelherkenning vraagt en niet geschikt is voor beginners. “De methode was niet moeilijk, maar je moest er wel even goed induiken en de handleiding goed lezen.” Harvey: “Op veel plaatsen werden ook praktijkbijeenkomsten georganiseerd door de zogenoemde Atlasdistrictscoördinatoren. Dat hielp echt om tellers te ondersteunen en de telmethode uit te leggen.”

“Ja! Al in het tweede jaar zag je de kaarten van de vogelsoorten zich vullen. Het gaf bovendien een stimulans aan het veldwerk en lokte ook discussie uit. Klopte het verspreidingsbeeld van glanskop en matkop, die sterk op elkaar lijken, in die bepaalde regio eigenlijk wel?" Jouke benadrukt het belang van de goede samenwerking met de coördinatoren. “Naar aanleiding van hun signalen uit het veld konden wij zaken als de invoer op de site verbeteren. En we konden laten zien waar nog gaten in het veldwerk zaten.”

“Het idee dat je met 2000-plus vogelaars werkt aan één eindproduct was voor mij heel motiverend”,  zegt Harvey. “Ik heb ook het atlasblok onderzocht waar ik zelf in woon. Ik ben in elke uithoek geweest om de vogels te vinden die er voorkomen, dat was de uitdaging.” Jouke: “Je denkt dat je je omgeving goed kent, maar voor de atlas kom je op plekken waar je nog nooit was geweest.”

Harvey: “Niet alleen dicht bij huis, maar ook elders in het land. Dat levert verrassingen op. Zo zag ik tijdens een telling een zwarte ibis langs vliegen. Dat zijn gedenkwaardige momenten.”

Jouke, lachend: “Mijn allereerste waarneming voor de atlas was die van een raaf!” Harvey imiteert perfect een roepende raaf. Zo buitelen de anekdotes van beide heren over elkaar heen en belanden we bij de vogels.

“Er is veel veranderd”, stelt Jouke vast. “Zo zijn bosvogels toegenomen. Sommige veranderingen werden in de vorige atlas uit 2002 zelfs al voorspeld: bijvoorbeeld dat het broedgebied van de boomklever zich verder zou uitbreiden naar onder andere Drenthe! Maar er zijn ook heel verrassende ontwikkelingen die we juist door het atlasonderzoek te weten zijn gekomen. Neem de staartmees. Die blijkt op de hoge gronden van Nederland te zijn afgenomen, maar in laag Nederland juist toe. En de geelgors neemt in Brabant af, maar in Noord-Nederland toe.” Harvey: “En er zijn natuurlijk een paar hoogtepunten te noemen: de vestiging van zeearend en kraanvogel. De explosieve toename van Cetti’s zanger en middelste bonte specht. Dat die laatste zo zou toenemen had dertig jaar geleden niemand durven voorspellen.” Jouke: “En die Cetti’s zanger zagen we gewoon tijdens het atlasproject Nederland veroveren!"

Dit artikel verscheen eerder in het ledenmagazine Vogels.