Vogels en bessen, een gouden combinatie?

Besdragende planten vormen voor veel vogels een belangrijke voedselbron. Tegelijkertijd zorgen vogels voor de verspreiding van het zaad van veel besdragende planten. Om die reden maken sommige planten hun bessen extra aantrekkelijk voor vogels: ze maken een energie- en vitaminerijk omhulsel om de zaden heen. Nadat de vogel de bes heeft ingeslikt wordt het omhulsel verteerd en het onaangetaste zaad elders uitgepoept of opgerispt. In de ideale situatie ontkiemt het zaad op de plek waar het terecht komt en ontstaat vanuit daar een nieuwe struik, die op haar beurt weer bessen draagt, waar de vogels weer van kunnen eten. Een echte win-winsituatie, die in de ecologie mutualisme wordt genoemd.

Er zijn verschillende vogelsoorten die bessen eten en ze verspreiden. Dat worden zaadverspreiders genoemd. Maar niet elke vogel die bessen eet verspreidt het zaad ook daadwerkelijk. Er zijn namelijk ook vogels die de zaden helemaal verteren (met of zonder vruchtvlees). Dit noemen we zaadpredatoren. De goudvink is bijvoorbeeld een zaadpredator. Daarnaast zijn er nog de opportunistische vruchteneters: vogels, zoals  bepaalde mezen, die het vruchtvlees eten, maar het zaad onder de stuik laten vallen. Hierdoor wordt het daadwerkelijk ontkiemen lastig; de struik heeft er niks aan voor de voortplanting.  

Het is niet altijd mogelijk om vogels die graag bessen eten in een van de categorieën te plaatsen omdat dit per plantensoort kan verschillen. Zo is de houtduif voor sommige plantensoorten een zaadverspreider en voor andere een zaadpredator. Mezen kunnen voor bepaalde plantensoorten zaadpredator of een opportunistische vruchteter zijn en heel soms ook zaadverspreider.

Als zaden niet of niet op de juiste manier verspreid worden is dat nadelig voor de plant. Het maken van een bes kost namelijk veel energie en het resultaat zou ontkieming moeten zijn. Een aantal planten heeft daarom een andere strategie ‘bedacht’. Om te voorkomen dat bepaalde zaadpredatoren  van de bessen gaan snoepen hebben sommige struiken gezorgd dat voor die vogels de zaden giftig, vies of te hard zijn. Alles om te voorkomen dat de zaadpredatoren ermee aan de haal gaan. De sleedoorn heeft bijvoorbeeld zaden met een harde schil. De verdediging van de bessenstruiken is niet gericht op de vogels die de zaden daadwerkelijk verspreiden en profiteren van het vruchtvlees.

Soms zie je een hele groep vogels tegelijkertijd smikkelen van de bessen. Vooral koperwieken en spreeuwen doen dat graag. Het gezamenlijk eten van de bessen levert een aantal voordelen op: de kans dat vijanden worden opgemerkt is groter; meer paar ogen zien immers meer dan één. Het is een stuk rustiger eten als je met z’n allen tegelijk eet; je hoeft net iets minder goed op te letten. Tevens waarschuwt de alarmroep van één vogel de hele groep. Nog een voordeel van eten in een groep: als er al een andere vogel op de struik zit die zijn bessenstruik verdedigt, maak je als groep meer kans om die ene vogel te overmeesteren.

Het samen eten heeft voordelen, maar sommige vogels kiezen er toch voor om in hun eentje een struik te verdedigen. Natuurlijk kost dit energie, maar als je de strijd wint heb je een hele struik voor jezelf. Hoe groter de vogel is, hoe meer kans op een succesvolle verdediging. De grote lijster is daarvan een goed voorbeeld. Grote lijsters verdedigen ‘hun’ bessenstruik uit alle macht tegen indringers. Er zijn ook vogels die van strategie wisselen als de omstandigheden erom vragen. Kramsvogels bijvoorbeeld. Ze verdedigen de voedselbron fel tegen indringers als het voedsel schaars is, maar zoeken voedsel in groepsverband als er meer voedsel voorhanden is.

Plant een populaire bessenstruik in de tuin en kijk welke vogels erop afkomen. Bekijk hier de bessenkalender met vogelvriendelijke bessenstruiken.