Gierzwaluwen: verbijsterende zomervogels

Gierzwaluwen: heel wat mensen zijn zich niet of nauwelijks bewust van hun bestaan. Maar als je ze eenmaal kent, kun je niet meer zonder. Hoor ze gieren, zie ze zwieren, zwenken, dalen, jagen… Geen vogel is zó sfeerbepalend voor de zomer als de gierzwaluw.

En zomervogels zijn het. Ze komen pas eind april uit Afrika terug in Nederland voor een relatief kort broedseizoen tot rond eind juli.

Gemiddeld brengt een paar dan drie jongen groot. Gierzwaluwen zijn kolonievogels en holenbroeders. Geschikte holen vinden ze van nature in bergen en kliffen of in oude bomen. Maar verreweg de meeste gierzwaluwen broeden in gebouwen.

Vindingrijk als gierzwaluwen zijn, benutten ze allerlei nauwe doorgangen met daarachter voldoende ruimte voor een nest. Onder pannen van oude daken, in boeidelen van dakgoten, in ruimtes onder de afsluitende nokdelen, noem maar op. Gierzwaluwen benutten ook kunstnesten die er in vele varianten zijn. Van houten nestkasten hoog aan de gevel bevestigd tot ingebouwde neststenen en speciale dakpannen. Er is zelfs een gierzwaluwliefhebber met maar liefst 105 nestkasten aan de gevels. Daar huist een kolonie van zo’n honderd paar gierzwaluwen.

Wonderlijke vogels zijn het, die gierzwaluwen. Ze brengen vrijwel hun hele leven door in de lucht. Ze vangend vliegend hun maaltje van insecten, drinken in lage vlucht van het wateroppervlak en plukken zwevende haartjes en veertjes uit de lucht als nestmateriaal. Ook paren doen ze al vliegend en ze slapen zelfs in het luchtruim. Op grote hoogte houden ze rustpauzes van zo’n 5 seconden, afgewisseld met snelle vleugelslagen om bij te sturen.

Alleen op het nest zijn ze ‘aan land’ en in niet-vliegende toestand. De gierzwaluw is zó één met de lucht dat hij ook veelvuldig wordt bestudeerd door ingenieurs in de vliegtuigbouw. De vogel is hét voorbeeld van vliegkunst en vliegefficiëntie. Vleugels, de aerodynamica, lichaamsvorm en vlieggedrag, alles is het bestuderen waard. De gierzwaluw leert ons wat vliegen is.

Besteed eens wat aandacht aan de gierzwaluw en kom dan tot de onvermijdelijke conclusie: ze zijn verbijsterend. Of het nu de hoog in de lucht zwevende groepjes zijn of gierende avondvluchten door de straat van achter elkaar aan jagende vogels. Ze lijken met genot te ravotten of krijgertje te spelen, maar dat is louter menselijke interpretatie. Ze halen met speels gemak snelheden tot over de 100 km/uur. Het zijn vooral de onvolwassen gierzwaluwen die nog niet aan nestelen toekomen die dit spektakel opvoeren. Gierzwaluwen broeden namelijk meestal pas vanaf hun derde of vierde levensjaar.

Deze ‘pubers’ blijven niet rondhangen in Afrika maar vliegen in het voorjaar met de oudere vogels mee naar de broedgebieden. Ze doen hier van alles behalve nestelen. Vast een partner vinden bijvoorbeeld en een nestplek zoeken en inpikken voor als ze aan broeden toe zijn. Ze tarten ook met regelmaat de ‘oudjes’ die wél een nest hebben en bonken regelmatig tegen hun nesten.

Wat willen ze daarmee zeggen? Ophoepelen? In elk geval zijn het vooral deze nog niet broedende vogels die het zomerse sfeerbeeld bepalen. Zij maken zo’n 55% uit van de gehele zomerse gierzwaluwpopulatie. De volwassen gierzwaluwen hebben het ondertussen druk met de zorg voor de twee of drie jongen en het vangen van de dan dagelijks benodigde 20.000 vliegen en muggen. Die verdwijnen in de krop en worden als een gekneed balletje vol insecten aan de jongen gevoerd.

Gierzwaluwen zijn behoorlijk honkvast aan een eenmaal gekozen nestplek. Reden te meer om bij renovatie alternatieve nestgelegenheid aan te bieden. Dat is ook wettelijk verplicht trouwens, hun nesten zijn ‘jaarrond’ beschermd. De gemeente Amsterdam laat de nesten om die reden ook nauwgezet inventariseren en zet ze op een digitale kaart.

Het belang van die nestbescherming kan niet licht worden onderschat. Zo is er een grote kolonie gierzwaluwen die onder de dakpannen broeden van een kerk in het Zeeuwse Haamstede. Dit dak was aan renovatie toe. Het kerkbestuur van deze Hervormde Gemeente overlegde met de plaatselijke vogelwerkgroep. Er werden – met succes - speciale gierzwaluwdakpannen toegepast om de kolonie te behouden. Een fraai staaltje van gemeenschapszorg in brede zin.

Gierzwaluwen benutten ook nieuwe kansen. Zo broedt de grootste kolonie gierzwaluwen van Amersfoort in een betrekkelijk nieuw kantorencomplex met 49 ingemetselde neststenen. Vogelbescherming pleit dan ook voor het standaard toepassen van gierzwaluwvoorzieningen bij nieuwbouw, als onderdeel van ‘natuurinclusief bouwen’, iets wat per 2025 ook werkelijkheid gaat worden. Onze lobby heeft succes gehad.

Misschien heb je zelf ook een geschikte woning – met vrije aanvliegroutes – om nestvoorzieningen voor gierzwaluwen te plaatsen. Lees in deze factsheet meer over het hoe en wat.

Behoud van bestaande kolonies gierzwaluwen is net zo belangrijk. Wie bekend is met nestplaatsen in zijn of haar buurt, kan wellicht een ambassadeursfunctie voor de gierzwaluw vervullen. Door buurtbewoners op deze spectaculaire soort te attenderen en te enthousiasmeren. Door (dak)renovaties in de gaten te houden en bij het plaatsen van steigers te ijveren voor het openlaten van ruime vliegopeningen in het steigerdoek als er gierzwaluwen broeden. Zie je op dat gebied misstanden, zoek dan contact met de steigerbouwer en/of met de Omgevingsdienst.

En door alert te zijn op soms uit het nest gevallen jongen en ze naar een vogelopvang te brengen. Gooi ze in ieder geval nooit de lucht in. Als je denkt dat ze al kunnen vliegen, zet je ze op je hand en houd die hoog in de lucht.

En verder is het vooral… verwonderen en bewonderen. Met een vleugje weemoed als ze vanaf de tweede helft van juli alweer zuidwaarts trekken, om boven de Afrikaanse regenwouden achter insecten aan te jagen. Dan moeten we ze weer missen tot zo ongeveer Koningsdag volgend jaar.