8 vragen en antwoorden over vogelgriep

Vogelgriep is een besmettelijke virusziekte die de luchtwegen, het spijsverteringsstelsel en/of het zenuwstelsel aantast. Er zijn twee varianten: een waar vogels niet ziek van worden (laag-pathogene) en een die dodelijk is voor vogels (hoog-pathogene, zoals H5N1). Normaal gesproken dragen wilde vogels alleen de laag-pathogene variant bij zich. Oorspronkelijk kwam de hoog-pathogene vorm niet voor bij wilde vogels.

Vogelgriep wordt van dier op dier overgedragen door contact met besmet speeksel, neusafscheidingen of uitwerpselen. Wilde vogels, waaronder watervogels, zijn vaak beter bestand tegen vogelgriep dan gedomesticeerde vogels en kunnen het virus dragen en overdragen zonder tekenen van ziekte te vertonen; dus wanneer ze trekken, kunnen ze het virus nog verder verspreiden.

Ook kan vogelgriep meer dan een jaar infectieus blijven in water. Een vogel hoeft dus niet een andere vogel tegen te komen om besmet te raken. Ook het verplaatsen van pluimvee zoals kippen in en tussen landen is een belangrijke oorzaak van de verspreiding van het virus.

Normaal gesproken dragen wilde vogels alleen de laag-pathogene variant bij zich. In de jaren tachtig van de vorige eeuw ontdekten onderzoekers dat het onschuldige, laag-pathogene virus in stallen met veel kippen door middel van één mutatie in een heel dodelijke variant kon veranderen in een hoog-pathogene vogelgriep.

In 1996 werd in een commerciële ganzenhouderij in de Chinese provincie Guangdong een virus van het subtype H5 aangetroffen. In 2005 sprong het virus over naar wilde vogels en kon het voor het eerst langere tijd in wilde vogelpopulaties overleven. Trekvogels kunnen de ernstige variant nu verspreiden over de wereld, maar alleen omdat die in de intensieve pluimveehouderij is ontstaan.

Lang is gedacht dat trekvogels geen ernstige vogelgriep bij zich zouden kunnen dragen. Maar vogels kunnen de ernstige variant bij zich dragen en verspreiden, ook zonder dat ze er ziek van worden.

Vogels in een gevorderd ziektestadium vallen op doordat ze ongecontroleerde bewegingen maken, zoals knikken met de kop of rondjes draaien. Ook versufte vogels die tam lijken omdat ze van dichtbij te benaderen zijn, zijn mogelijk geïnfecteerd. Op plekken waar veel watervogels voorkomen, zijn soms meer dode of zieke vogels te vinden.

Je kunt vogelgriep bij een dode vogel niet herkennen, daarvoor moet deze worden onderzocht. Dode watervogels (ganzen, zwanen, eenden, steltlopers, meeuwen en sterns, ooievaars) maar ook roofvogels zijn nu verdacht.

Raak de vogels uit voorzorg niet aan. Het oprapen van dode vogels waarvan de doodsoorzaak niet duidelijk is, kan gevaarlijk zijn. Aan dode vogels kun je niet zien of ze met vogelgriep besmet zijn.

Mocht u zelf dode of stervende vogels zien, dan is het is erg belangrijk om deze vogels te melden, zodat ze eventueel onderzocht kunnen worden op vogelgriep. Hiermee wordt een beter beeld verkregen van de geografische spreiding van het virus en van de verspreiding onder verschillende vogelsoorten.

Het melden van dode vogels kan via de websites van Sovon en het Dutch Wildlife Health Centre (DWHC). Beide organisaties werken al jarenlang samen om vroegtijdig signalen van ongewone vogelsterfte op te vangen. De NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) bepaalt welke vogels er opgehaald worden om op het virus getest te worden. 

In dit schematische overzicht (pdf) staat welke vogels waar kunnen worden gemeld en bij wie je moet zijn voor het laten opruimen van dode vogels.  

Als er drie of meer dode vogels vlak bij elkaar liggen, dan kunnen deze worden gemeld bij het Landelijk Meldpunt Dierziekten van de NVWA via telefoonnummer 045-546 31 88.

Als de melding daar aanleiding toe geeft, wordt de informatie automatisch doorgegeven aan de NVWA en het DWHC. Bij dit soort gevallen wordt altijd contact opgenomen met de waarnemer voor nadere informatie. U kunt dan gevraagd worden de vogel(s) op te sturen voor analyse naar het CVI in Lelystad of het DWHC in Utrecht of de vogel(s) worden opgehaald door mensen die ervaring hebben met het verzamelen van dode vogels.

Heeft u een hond, dan deze weghouden van zieke of dode vogels. Het beste is om nu honden overal aan de lijn te houden, zeker in waterrijke gebieden met veel vogels.

Wageningen Bioveterinary Research houdt een kaart bij waarop de positieve testen staan weergegeven.

De rijksoverheid houdt op een website bij waar uitbraken van vogelgriep in Nederland zijn vastgesteld.

Het zijn vooral watervogels als eenden, ganzen, zwanen, meeuwen en steltlopers die besmet kunnen raken met de hoog-pathogene vorm van vogelgriep. Vanaf het voorjaar van 2022 zijn in Nederland ook veel grote sterns, visdiefjes en recentelijk ook relatief veel ooievaars slachtoffer geworden. Maar ook onder roofvogels als buizerd, havik, torenvalk, slechtvalk en zeearend die leven van besmette, verzwakte of dode vogels, vallen slachtoffers.

Lokaal zijn soms honderden exemplaren van een enkele soort dood gevonden, zoals brandganzen in Friesland en kanoeten in de Waddenzee bij Schiermonnikoog. Tijdens de uitbraak in 2016-'17 is 10-40% van de in Nederland overwinterende populatie slechtvalken omgekomen door vogelgriep.

Grote zorgen zijn er nu onder meer over de grote stern, een soort die op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels staat. In Nederland is tijdens de uitbraak in 2022 minstens een kwart van de populatie omgekomen en werden veel kolonies verlaten. Omdat grote sterns lang leven en een paartje maar ongeveer één jong per jaar grootbrengt, heeft een grote sterfte onder volwassen vogels zeer ingrijpende gevolgen voor de populatie.

Ook in het buitenland houdt vogelgriep huis onder diverse vogelsoorten. In Groot-Brittannië zijn zeer grote aantallen jan-van-genten en grote jagers en kleinere aantallen papegaaiduikers en zeekoeten omgekomen door vogelgriep. Daarnaast zijn in Oost-Europa veel kroeskoppelikanen en in Israël kraanvogels gestorven aan het virus.

Sovon Vogelonderzoek Nederland houdt de vinger aan de pols en berekent of en welke populaties van bepaalde soorten bedreigd worden.

In de vrije natuur is bijzonder weinig te doen tegen de vogelgriep, behalve dat kadavers zo snel mogelijk weggehaald moeten worden. De hoop is dat door natuurlijke selectie veel soorten vogels de uitbraken uiteindelijk te boven zullen komen. Het deel van de populatie dat immuun is voor de hoog-pathogene variant is in het voordeel ten opzichte van dat deel dat sterft. Zo kan een populatie zich op termijn mogelijk herstellen.

Omdat het virus muteert en zich onvoorspelbaar gedraagt is de toekomst echter ongewis. Vogelbescherming Nederland heeft net als andere natuurorganisaties het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit opgeroepen om meer regie te nemen bij de aanpak van vogelgriep onder in het bijzonder kwetsbare kust- en zeevogels. De uitbraak van 2022 vraagt om effectieve communicatie tussen de betrokken overheden en terreinbeheerders over de te volgen aanpak en de publiekscommunicatie. Ook vindt Vogelbescherming dat er goede monitoring nodig is om de omvang van de uitbraak per soort in kaart te brengen. En er moeten extra maatregelen genomen worden om het herstel van de getroffen populaties te bevorderen.

Vogelbescherming neemt sinds kort deel aan de Avian Influenza Impact-werkgroep, waarin ook Erasmus MC, Wageningen Universiteit, Sovon Vogelonderzoek Nederland, terreinbeherende organisaties maar ook het Dutch Wildlife Health Centre (DWHC) en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) zitting hebben. In deze werkgroep wordt onder meer het onderzoek en de monitoring gecoördineerd, kennis en informatie over vogelgriep verzameld en gedeeld en worden protocollen opgesteld voor het veilig verzamelen van dode vogels.

Vogelbescherming trekt ook op met andere BirdLife-partners, omdat ook in het buitenland veel slachtoffers vallen en populaties van kwetsbare vogels worden bedreigd. Een belangrijk onderdeel van deze samenwerking is het opstellen van handelings- en beschermingsstrategieën bij diverse scenario’s.

In de pluimveehouderij zou men de vogels kunnen vaccineren, maar op internationaal niveau is afgesproken dat niet te doen. Nederland heeft de hoogste dichtheid aan pluimvee in Europa. Die is hier zesmaal hoger dan het Europees gemiddelde. Door het houden van enorme aantallen vogels op een kleine oppervlakte, zullen er steeds weer uitbraken van vogelgriep of andere ziektes volgen. Vogelbescherming is daarom zeer kritisch op de huidige, intensieve manier van pluimveehouderij.

De hoog-pathogene variant H5N1 kan gevaarlijk zijn voor mensen, en er zijn gevallen bekend van mensen die er aan zijn overleden. Het risico bestaat dat H5N1 muteert naar een voor mensen besmettelijke, gevaarlijke variant. Ook zoogdieren zoals bunzings en zeehonden kunnen besmet raken en overlijden.