PET!

Vanaf eind maart / begin april kun je in Nederland niet om zwartkoppen heen: met luide zang, vol imitaties, maken de mannetjes hun aanwezigheid weer duidelijk. Ongelooflijk wat voor geluidsvolume ze produceren. Is een zwartkop geïrriteerd of verontrust dan klinkt een luid ‘tek-tek’. Alsof je twee steentjes tegen elkaar slaat.

Fries onderzoekⁱⁱ liet zien dat het moment van aankomst in het broedgebied samenhangt met de gemiddelde maart-temperaturen in Midden-Frankrijk en Nederland (de Bilt). Hoe warmer hoe eerder. Daarentegen bleek de gemiddelde maart-temperatuur van Gilbraltar (Spanje) als indicator voor de omstandigheden in het overwinteringsgebied géén goede voorspeller van de aankomst in de Friese broedgebieden.

De voorjaarstrek wordt door beide geslachten niet tegelijkertijd ingezet. Spaans ringonderzoek toonde aan dat mannetjes in het voorjaar eerder naar het noorden trekken dan vrouwtjesⁱⁱⁱ. Een vaak voorkomend verschijnsel bij trekvogels. Mannetjes zijn immers onderling in competitie om de beste broedplaatsen. Wie het eerst komt…

Bij zwartkoppen kun je de geslachten onderscheiden aan de kleur van het petje: de vrouwtjes hebben een roodbruin petje en de mannetjes een zwarte. Maar wanneer krijgen jonge zwartkoppen nou hun sekse-indicerende pet? Als nestjong? Dat in elk geval niet. Net uitgevlogen jonge vogels lijken op een volwassen vrouwtje (zie de foto helemaal bovenaan). Hun roodbruine petjes zijn alleen wat minder uitgesproken van tint. Zou in de nazomer het petje van jonge mannetjes geleidelijk aan steeds donkerder worden, wanneer hun rui naar het volwassen kleed plaatsvindt? Dat lijkt waarschijnlijk, maar ik kon er in de onvolprezen ‘Vögel Mitteleuropa’s’ geen informatie over vinden^iv. Toch maar eens wat beter opletten komend najaar.

Het spitse snaveltje van de zwartkop indiceert dat insecten een belangrijk onderdeel vormen van het menu. Ook het trekvogelschap wijst in die richting. Maar aan het eind van het broedseizoen schakelen zwartkoppen van insecten over op vruchtjes^v. In mijn eigen tuin eten ze graag van de late rode bessen en Japanse wijnbessen, maar ook de besjes van vlier, braam en klimop worden niet versmaad. Tot aan het volgende broedseizoen zijn ze vooral ‘frugivoor’. In het (vroege) voorjaars kunnen ze ook nectar en pollen consumeren. De soort staat in Zuidwest-Spanje zelfs bekend als bestuiver van een vroegbloeiende vlinderbloemige struik^vi.

Vooral in september vliegen de in Nederland broedende zwartkoppen naar Zuid-Europa^vii. Er zijn veel ringterugmeldingen bekend uit Spanje maar ook uit Noord-Afrika^viii. Ook noordelijker broedende exemplaren trekken in het najaar door ons land. Eind oktober is de trek wel voorbij.

Maar…, in toenemende mate maken zwartkoppen de keuze om dichter bij hun broedgebieden te overwinteren. Ook in Nederland. Voor de Vogelatlasperiode 2013-2015 werd het aantal overwinteraars geschat op zo’n 100-300 exemplaren. Ze werden vooral in de westelijke helft van ons land waargenomenⁱ.

Vorst en sneeuw, zoals in de Nederlandse winter 2020/2021, vormen een probleem voor overwinterende zwartkoppen. Zulke weersomstandigheden kosten ongetwijfeld vele overwinteraars de kop. Dat is PET! Naadje PET! Maar wel zoals de natuur werkt.

Na het schrijven van deze bijdrage vertelde een vogelringer van een Constant Effort Site me dat jonge zwartkoppen hun kopveren vervangen tijdens de eerste rui in de nazomer van hun geboortejaar. Het petje van de jonge mannetjes wordt dan dus inderdaad geleidelijk aan zwart.