Vier manieren om jongen groot te krijgen

Monogamie komt verreweg het meeste voor, zij het meestal slechts voor één broedseizoen. De ouders zorgen dan meestal samen voor de jongen. Toch komt overspel vaak voor; bij monogame paren hoeven niet alle jongen in een nest van hetzelfde mannetje te zijn. Niet alle vrouwtjes zijn hun partner dus trouw. Ook de mannetjes kunnen een scheve schaats hebben gereden met de buurvrouw. Zo worden de genen verder verspreid dan het eigen nest. Andere, vaak grote vogels als zwanen, ganzen en arenden, blijven hun hele leven samen. Dat biedt voordelen: de vogels weten wat ze aan elkaar hebben en dat is goed voor het broedsucces. Maar zelfs dan komen echtscheidingen voor.

Een andere manier om je genen zo breed mogelijk te verspreiden is door het aan te leggen met meerdere leden van het andere geslacht: polygamie. Dat kent verschillende vormen. Meestal gaat het om een mannetje met meerdere vrouwtjes: polygyny. Soms verdeelt zo’n mannetje zijn aandacht over al zijn jongen en haalt voedsel voor alle nesten. Bruine en blauwe kiekendief bijvoorbeeld en bonte vliegenvanger. Bij andere soorten, zoals de meeste eenden, laat het mannetje alle vrouwtjes na de daad achter en bekommert zich verder niet om zijn nageslacht.

Een extreme tactiek praktiseert de kemphaan. Op een gezamenlijke baltsplaats, een ‘lek’, laat een groep hanen aan verzamelde hennen zien welk mannetje het beste is. De ‘winnaars’ mogen met de meeste vrouwtjes paren. Deze datingshow heeft ook voor het hennetje voordelen. Ze kan in één keer haar keuze maken in plaats van een tijdrovende zoektocht naar een geschikt mannetje te moeten houden.

Maar ook het omgekeerde komt voor. Vrouwtjes die er meerdere mannetjes op na houden en hen bijna al het werk laat doen: polyandrie. Er zijn verschillende verschijningsvormen. Sommige vogels, zoals de paarse strandloper, leggen hun eieren in meerdere nesten, waarna alleen de mannen zorgdragen voor broeden en voeden. Andere vogelmoeders paren met meerdere mannetjes en leggen de eieren in één nest, waarna iedereen helpt. De heggenmus doet het, al staat deze vogel erom bekend zich aan bijna álle broedsystemen te wagen. Bij polyandriene vogelsoorten zijn de vrouwtjes vaak kleurrijker en groter dan de mannetjes. Bovendien maken ze de mannen actief het hof, initiëren de paring en vechten met andere vrouwen om de mannetjes. Dit doen onder andere franjepoten; noordelijke steltlopers die ons land aandoen tijdens de trek.

Meer lezen over het complexe broedsysteem van de heggenmus

Een bekend broedsysteem is broedparasitisme: het vrouwtje legt haar eieren in de nesten van andere vogels. Iedereen kent natuurlijk de koekoek. Maar er zijn veel meer soorten die zich hieraan bezondigen, zowel bij soortgenoten als bij andere soorten. Dat eerste gebeurt best vaak. Een vrouwtje in legnood dat haar eigen nest is kwijtgeraakt kan besluiten het ei bij de buurvrouw te ‘dumpen’. Risicospreiding kan ook een motief zijn voor als het eigen broedsel verloren gaat. Spreeuwen doen dat bijvoorbeeld.

Maar de meest ver gaande vormen vinden we bij de echte broedparasieten. Koekoeken, honingspeurders, wida’s en hun waardvogels zijn voortdurend verwikkeld in een wapenwedloop. De ontvangende partij leert steeds beter om vreemde eieren te herkennen en verwijderen. De daders proberen daar dan weer iets op te verzinnen. Sommige broedparasieten – zoals koevogels - gaan daarbij zelfs over op maffiagedrag: ze straffen oplettende waardvogels door het nest dan maar te vernielen.

Weer andere vogels verdelen de broedzorg onderling over soortgenoten. Ze leven in een ‘commune’ waar iedereen voor de jongen zorgt. Vaak zijn die niet eens van henzelf – of zelfs geen familie – maar van een dominant paartje. Staartmezen staan erom bekend. Dit lijkt een harmonieus gebeuren, maar deze helpers doen dit niet zonder eigenbelang. Hoe groter de groep, hoe sterker je staat als individu. Daarnaast hopen deze helpers zelf ooit het alfamannetje of -vrouwtje van de groep te worden. En ook hier schuwen vogels ‘crimineel’ gedrag soms niet. Modderkraaien uit Australië bijvoorbeeld kidnappen jongen van andere groepen. Door geweld, of door ze weg te lokken. Eenmaal volwassen helpen deze jongen met het grootbrengen van hun stiefbroers en -zussen.