Huiszwaluwen geven de brui aan tweede nest

Binnenkort zouden onze huiszwaluwen aan hun tweede legsel moeten beginnen. Maar de animo daarvoor lijkt verdwenen. Vogelprofessor Theunis Piersma vermoedt dat het direct van doen heeft met de insectenschaarste. Een tweede nest is namelijk niet ‘kosteneffectief’. Piersma: “Tegenwoordig stort de insectendichtheid in de tweede helft van de zomer in elkaar. Met zo weinig te eten moeten de oudervogels dan een kille keus maken: het schaarse voedsel letterlijk in nóg een nest jongen stoppen, of het gebruiken om zelf weer op krachten te komen. Er wacht de ouders immers tegen het eind van de zomer een uitputtende vlucht naar Midden-Afrika, of nog verder.”

De ouders kiezen steeds vaker voor de eigen overleving, in plaats van voor een tweede nest jongen. “Dat is een verstandige keus”, zegt prof. Piersma, “maar voor de soort is het desastreus. Om de populatie op peil te houden zijn echt twee nesten per jaar nodig. Want net als bij de meeste andere soorten is de sterfte onder jonge vogels in het eerste jaar enorm groot.”

Volgens een voorzichtige schatting is de laatste decennia het aantal insecten in ons land met 60% afgenomen. In ons omringende landen worden nog grotere getallen genoemd. Piersma: “Huiszwaluwen zijn uitgesproken insecteneters; ze leven van niks anders. Als de insectenwereld instort, kan het dus niet anders of de huiszwaluwen kelderen mee. Ik heb gegronde redenen om aan te nemen dat in de afgelopen 100 jaar de huiszwaluwstand met meer dan 95% is gereduceerd.”

Hoe zeker is het dat voedselschaarste de belangrijkste oorzaak van die neergang is? “In de dierenwereld, en dat geldt zeker voor vogels, is voedsel de belangrijkste voorwaarde voor succes. Predatie en gebrek aan nestelgelegenheid zijn dat in veel mindere mate. De mate waarin huiszwaluwen zijn achteruitgegaan kun je niet alleen verklaren uit ‘woningnood’. Want ook al zijn er veel geschikte nestplaatsen verdwenen, huiszwaluwen zijn inventief; ze nestelen op de gekste plekken. Ook het gebrek aan klei, waar huiszwaluwen hun nesten van metselen, is geen afdoende verklaring. In stedelijk gebied is die inderdaad vaak niet meer te vinden, maar in de rest van Nederland is er nog volop geschikte klei. De schrikbarende achteruitgang kan alleen voortkomen uit de enorme afname van de insecten.”

Elk jaar kiezen Sovon en Vogelbescherming een vogelsoort waar het niet goed mee gaat. In zo’n ‘Jaar van…’  wordt de soort extra onder de aandacht gebracht en start er speciaal onderzoek. Voor 2018 is het dus de huiszwaluw. Prof. Piersma was gastspreker op de openingsdag van het Jaar van de Huiszwaluw. “Ik ben blij met alle aandacht, maar vooral met het onderzoek dat gestart is. Er zijn bijna 130 vrijwillige waarnemers gevonden die 1x per week een uur gaan waarnemen bij nesten. Waar we dus vooral nieuwsgierig naar zijn is waar tweede legsels nog wel worden gemaakt en waar niet meer. Wat is de relatie tussen nestsucces en kenmerken van de nestplaats en omgeving?

Piersma hoopt dat het enthousiasme van de vrijwilligers niet inzakt na het broedseizoen. “De kracht van waarneming zit in de herhaling. Je moet zoiets een flink aantal jaren achter elkaar doen om harde conclusies te kunnen trekken. Ik steun deze club waar ik kan en moedig de mensen aan om vooral dóór te blijven gaan.” Daarmee zouden ze in de voetsporen van de gelauwerde vogelecoloog treden.

Ook meedoen? Kijk hier.

Want vreemd genoegd is er nooit eerder georganiseerd waarnemingswerk aan huiszwaluwen gedaan. De enige uitzondering is het dorpje Gaast in Friesland. Prof. Piersma woont daar in de voormalige lagere school. Vanouds huisden er zwaluwen onder de dakgoten. De vogelecoloog bleef ze koesteren én begon systematische waarnemingen te noteren.

Tot zijn verrassing ontdekte hij op zeker moment dat een buurvrouw dat ook al jaren deed. “Gouden materiaal”, zegt Piersma. En aanleiding om een heel leuk populair-wetenschappelijk boekje te schrijven: Zwaluwen van Gaast. Hij wist er veel nieuwe inzichten voor te verzamelen. Bij gelegenheid van de opening van Het Jaar van de Huiszwaluw bracht uitgeverij Bornmeer een herziene editie uit. Nieuw daarin is de extra aandacht voor de schrikbarende neergang van de insectenpopulaties.

Kortgeleden ontdekte Piersma bij een biologische boer in Sondel, Zuidwest-Friesland, een huiszwaluwmekka. De meeste nesten waren aan de ligstal gebouwd: een wat ongebruikelijke plek. Het is sowieso een ongehoorde plaats voor huiszwaluwen: nogal ver van open water. “Op dagen dat de insecten schaars zijn, en dat kan in de vroege zomer ook door slecht weer komen, dan verleggen de huiszwaluwen het foerageren van boven het dorp naar rietvelden en andere natte gebieden. Deze biologische boer heeft wél tientallen vogels boven zijn land foerageren. Daar valt een boel van te leren.”