Groen en geel voor de ogen: herkenning van ‘gele kwikken’

Soort of ondersoort, dat is bij gele kwikken altijd de vraag. De verschillende populaties worden veelal als ondersoorten gezien, maar in ons land beschouwen we ze als aparte soorten. Maar welke taxonomische positie je ook verdedigt, gele kwikstaarten fleuren een voorjaarsdag op. Ze onderscheiden is niet altijd gemakkelijk. Tijd dus om een aantal verschillen op een rij te zetten. De mannetjes zijn doorgaans het gemakkelijkst te herkennen, vooral door op de kop te letten, maar we behandelen ook de vrouwtjes.

Vooral tijdens de voorjaarstrek kun je gemengde groepjes kwikstaarten treffen van wel drie soorten. Helemaal leuk is het natuurlijk als je ook een dwaalgast aantreft. Grote gele kwikstaart en citroenkwikstaart vallen buiten de scope van dit stuk.

Dit is verreweg de meest algemene van de verschillende gelige kwikken, en vooral een broedvogel van akker- en weidegebieden.

Tijdens de voorjaarstrek komen de eerste gele kwikstaarten vanaf eind maart binnen, maar de hoofdmoot wordt in de tweede helft van april waargenomen. Voor al de gele kwikstaarten-soorten geldt overigens dat ze tijdens de trek vaak op natte - korte - graslanden lopen te foerageren, en regelmatig in de buurt van water.

Kenmerken:

vrijwel iedereen zal bekend zijn met de gele kwikstaart. Laat ik er daarom voor nu mee volstaan dat foto 1 een typisch mannetje laat zien: gele onderdelen, een groene rug en een effen lichtgrijze kop met witte wenkbrauwstreep en snorstreep (en vaak een witte kin).

Zoals de naam al aangeeft komt de engelse kwikstaart vooral in Groot-Brittannië voor, met kleine populaties langs de vastelandskust van Het Kanaal en de Noordzee. In Nederland is het een zeer zeldzame broedvogel (hij staat op de Rode Lijst), vooral in de bollenstreek. Als doortrekker volgen ze het patroon van de gele kwikstaart, dus vooral in de laatste helft van april waar te nemen. Maar ga vooral kijken in de kuststrook, daar bevinden ze zich in kleine aantallen. In het binnenland zijn ze nog schaarser.

Kenmerken:

In vergelijking met de overige soorten hebben engelse kwikstaarten een geelgroene kop. Vooral bij de mannetjes kan de kop uitgesproken geel zijn, maar vaak is het groenig met een gele wenkbrauw en snor (zonder wit). Ook is de rug meestal meer geelgroen; zoals foto 2 laat zien.

Het broedgebied van de noordse kwikstaart strekt zich uit van noordelijk Scandinavië tot in Siberië. In ons land is het een doortrekker in klein aantal, vooral in de eerste helft van mei (en daarmee pieken ze doorgaans later dan de gele kwikstaart en de engelse kwikstaart). Bij oostenwind begin mei kunnen soms grote aantallen worden gezien. Ook de noordse kwikken doen daarbij veelal de kust aan, maar ook in het binnenland – met name langs de grote rivieren – zijn ze dan aan te treffen.

Kenmerken:

In een gemengde groep gelige kwikstaarten valt een mannetje noordse vaak meteen op. De kop is namelijk donkergrijs, met vaak een donkerder (tot zwarte) oorstreek en/of ‘gezicht’, en een witte snorstreep. Foto 3 laat dat mooi zien. Het komt daarnaast regelmatig voor dat ze groenige vlekken op de zijborst hebben, die een borstbandje kunnen vormen.

De herkenning van vrouwtjes ‘gele kwik’ is een stuk lastiger. Meestal lijken vrouwtjes een vale versie van hun mannelijke soortgenoten (zie foto 4). Alleen de vogels met een wat uitgesproken koppatroon laten zich soms makkelijker naam te brengen. Let daarbij goed op de kleur van de kop (licht of donker, of geelachtig) en de kleur van de wenkbrauwstreep. Foto 4 laat een vrouwtje gele kwikstaart zien.

Naast engelse, noordse en gele kwikstaart zou je in Nederland kunnen stuiten op een zeer zeldzame dwaalgast: de witkeelkwikstaart en de balkankwikstaart. De witkeelkwikstaart is in Nederland nog maar vier keer waargenomen en (vooral) afkomstig uit Spanje en Italië. De balkankwikstaart (van Zuidoost-Europa tot in Centraal-Azië) is zo mogelijk nog zeldzamer met maar één erkende waarneming.

De naam zegt het al: witkeelkwikstaarten hebben een witte keel, die scherp ‘afgesneden’ is van de gele borst. Verder is de kop als van een noordse. Dat geldt overigens vooral bij vogels uit Italië. Die hebben soms ook een zeer kort wenkbrauwstreepje achter het oog; zie ook foto 5. Witkeelkwikstaarten van het Iberisch Schiereiland hebben eenzelfde koppatroon, maar met een duidelijkere wenkbrauw. Daarnaast hebben ze een rauwere roep; duidelijk anders dan ‘onze’ gele kwikken.

Let op! Mannetjes gele en noordse kwikken kunnen óók een witte keel hebben, het gaat dan meestal om jonge mannetjes. Maar in dat geval loopt het wit vaak wat door op de borst en is daarvan niet duidelijk gescheiden.

Balkankwikken hebben een geheel gitzwarte kop, waarbij de zwarte kop scherp is ‘afgesneden’ van de rug. Op foto 6 is dit goed zichtbaar. Ook noordse kwikken kunnen soms een vrijwel geheel zwarte kop vertonen, maar de overgang naar de rug is dan vaak minder duidelijk en bovendien is de roep van de balkankwikstaart opvallend anders (zoals gezegd: veel rauwer).

Het verspreidingsgebied van meerdere soorten gele kwikstaart overlapt elkaar. Daardoor komen er soms gele kwikken voor met intermediaire kenmerken. Die kunnen het resultaat zijn van gemengde broedgevallen. Dat valt in ons land trouwens wel mee, omdat het hier om een relatief klein aantal soorten gaat. Maar in belangrijke doortrekgebieden oostelijk van ons, is een grote verscheidenheid aan tussenvormen waar te nemen.

Sommige hybriden lijken soms juist weer op een gehele andere soort gele kwikstaart, wat de determinatie er niet makkelijker op maakt. Foto 7 laat een voorbeeld zien van een (vermoedelijke) kruising die men in Nederland tegen kan komen: engelse x gele kwikstaart. Het zijn de gele en groene tinten op de kop die hierop wijzen.